Нилъеца къо лъикl гьабулеб буго 2023 соналъулгун. Тlолабго улкаялъего гlадин нилъер районалъеги бигьаяб букlинчlо гьеб. Лъалаго захlмалъана къватlисел пачалихъазул санкциязул халатаб рахасалъ гъанкъулеб бугеб нилъер улкаялъул гlадатаб халкъалъул яшав. Амма данде чlварал чlахlиял захlмалъабазеги къуркьичlого, цо хасаб къадаралъул хlалтlи гьабун бажарана районалда унеб исана. Гьедин, 2023 соналъ муниципалитеталъ гlахьаллъи гьабуна 7 пачалихъияб программаялдагун проекталда. Гьезул цо бутlа жеги гlумруялде бахъинабулебги буго.     

Социалиябгун экономикияб ахlвал-хlал 

2023 соналда жаниб районалда гьабураб даран-базар ва бича-хиси бахана 2,89 млрд гъурщиде, 2,3 млрд гъурщиде тIуразарун руго хъулухъал, цебесеб соналде данде ккун гьеб кколеб буго 117 % ва 108 % цlикlкlун. Промышленниял предприятияз биччараб къайи-къоноялъул ва гьабураб хlалтlул къадар бахун буго 385 млн гъурщиде. 

Гlолилазул политика, туризм ва спорт

Муниципалияб даражаялда цебечlараб социалияб кlваралъул масъала ккола гlун бачlунеб гlелалъе хlажатал шартlал гlуцlи ва гьаб заманаялъул балагьаздаса ва къваригlел гьечlел ишаздаса гьел цlуни. Жакъа къоялде районалда гlумру гьабун руго 14-35 сонил ригьалда ругел 9000 гlан гlолилал. Гьеб ккола халкъалъул гlаммаб къадаралъул 26 %. 2023 соналъ аслияб къагlидаялъ райдминистрациялъул гlолилазул политикаялъул ва туризмалъулгун спорталъул отделалъул хlалтlи буссараб букlана Расул Хlамзатов гьавуралдаса 100 сон тlубаялъул юбилей кlодо гьабиялде ва Украинаялда унеб бугеб хасаб рагъулаб операциялда гlахьаллъи гьабулезул хъизан-лъималазда квер чlваялде. Гlаммаб къагlидаялъ, отделалъ тlобитlун буго 65 тадбир. Хасаб хlалтlи гьабун буго СВОялда ругел нилъер районцоязе, ДНРалъулгун ЛНРалъул халкъазе гуманитарияб кумек битlиялъе.10000 гъурщил къадаралда цоцlулаб кумек гьабун буго киналго мобилизациялда рекъон ва жидеего бокьун СВОялде арал солдатазе.    

Муниципалитеталда буго 3 спортивияб школа. Гlаммаб къагlидаялъ районалда хlалтlулеб буго 21 спортзал, буго спорталъул 9 батlияб тайпа, 56 группа, 54 тренер, гьезда цебе хьвадулеб буго 990 лъимер. Шартlал гlуцlулел руго лъималазулгун гlолилазул футбол цебетlеялъеги. Гьедин, жакъа районалда буго 11 мини-футболалъул майдан. Сентябралъул ахиралда “Газпром-лъималазе” абураб проекталда рекъон Сиюхъ росулъ рагьана цlияб, гlемер функциязулаб спортивияб майдан. Райцентралда балеб буго кlиго физкультураялъулгун сахлъи щула гьабиялъул комплексги (ФОКОТ).   

Гьал ахирал соназда тlолабго республикаялдаго гlадин, районалдаги цебетlолеб буго туризм. Гьедин, исана сон байбихьаралдаса районалде вачlун вуго 210 000 цlикlкlун турист. Амма туризм цебетlезе ккани, цохlо гьайбатаб тlабигlат букlараб гlоларелъул, хасаб хlалтlи гьабулеб буго инфраструктура гlуцlизеги. Гьедин, кlиго соналъ тlатlалаго отделалъ гlахьаллъи гьабулеб буго муниципалиял гlуцlабазул “Местные инициативы” проекталда. Гьелда рекъон, гlадамал хьвадизе квегlенаб ва хlинкъи гьечlеб хlалалда къачlана Цlолбокь рагlал ва “Каменная чаша “ абураб бакl, гьенир лъурал чирахъаз къаси мехалда сверухълъиго гвангъизабун, цlакъ берцинго лъугьана кlиябго машгьураб туризмалъулаб локация. Кlочон тун гьечlо рацlцlа-ракъалъиялъул рахъги. Туристазул маршрутал унел бакlазда лъун руго кьишнидул урнаби. 460 млн гъурщил къадаралда гlумруялде бахъинабулеб буго 5 инвестициязулаб проект: туризмалъулгун рекреационниял комплексал “Хатана” ва “Эколэнд”, мугlрузулаб бутик-отель “Хунзахъ”, туризмалъулал базаби “MATLAS Estate” ва “Harikolo escape hotel”.    

Бакlал рай ва нухал  

Нухал гlумруялъул бидурихьал кколелъул, жакъасеб гlумру цебечlезабун бажаруларо лъикlаб даражаялъул ва хlинкъи гьечlел нухал гьечlони. Гьеб бутlаялдаги цlайи бугеб хlалтlи гьабуна исана районалда. Республикаялъул программаялда рекъон гlатlидги гьабун къачlана 21 километрадул манзилалда (196-217 км) Грозный-Болъихъ-Хунзахъ-Гьаракlуни площадка нухлул участок. Гьединго реконструкция гьабуна гьебго нухлул 8 километралъул манзилалда бугеб участокалъулги (174-182 км). 4 километралъул манзилалда капиталияб ремонтги гьабун къачlана шагьраялдаса Хlариколо росулъе сверулеб нух. Тlасияб соналда гьенибе тlезе буго хъилги. 2,5 км манзилалда ремонт гьабуна Гьамиштlа-Гlочlло нухлул участокалда. Гьединго 5,5 км манзилалда капиталияб ремонт гьабуна Гlобода-Гъоркьколо-Гозолоколо нухлул. “Дир Дагъистан - дир нухал” программаялда рекъон хъил тlуна Лъагlилухъ-Цlелмес нухде. Хъил тlуна Тlануси Ш. Шамхаловасул цlаралда бугеб нухдеги. Гьединго хъил тlуна Цlада росулъ бугеб нухдеги. Гlатlидги гьабун къачlалеб буго Гьамиштlа-Макьас нух. Реконструкция гьабулеб буго райцентралдаса Загlибе унеб нухлул. Гьеб нухлул “Игирагlал” абулеб бакlалдаса Загlибе щвезегlан нухда гьарулел хlалтlаби лъугlун руго, тlасияб соналда планалда буго райцентралдаса “Игирагlалде” щвезегlан хъил тlезеги. Тlагьада ва Уздалросулъ рана цlиял мини футболалъул майданал. “Формирование комфортной городской среды” программаялда рекъон къачlана райцентралда бугеб парк. Расул Хlамзатовасул юбилеялде реконструкцияги гьабун къачlана Цlада “Хъахlал къункъраби” мемориалияб комплекс.  

Лъай кьей

Жакъа къоялде районалъул лъай кьеялъул система гlуцlун буго 81 учреждениялдасан: 19 гьоркьохъеб школа, 7 гlаммаб школа, 12 байбихьул классазул школа, 38 школалда цебесеб лъай кьеялъул учреждение ва 5 тlадеги лъай кьеялъул гlуцlи. Киналго школазда цlалулеб буго 2990 лъимер, гьездасан рокъорго цlалулел руго 33 лъимер-инвалид. Школалда цебесеб лъай кьеялъул гlуцlабазда буго 1328 лъимер. 2022-23 цlалул соналда ЕГЭ кьезе биччан букlана 118 лъимер, ОГЭ кьуна 238 лъимералъ. ЕГЭялъул хlасилалда аттестат щун гьечlо 16 цlалдохъанасе. Меседил медалал щвана 7 выпускникасе. Унеб соналда тlоцебесеб классалде бачlана 352 лъимер, гьеб ккола цебесеб соналдаса 74 цlикlкlун.  
Исана муниципалитеталда хlалтlизе риччана 308 ва 150 лъимералъе бакlал ругел Гlарани ва Гlобода гьоркьохъел школазул цlиял рарал минаби. Гlарани школа-Интернаталда буго 78 лъимералъе бакl бугеб общежитиеги. Гьединго цlияб цlалул соналде капиталияб ремонтги гьабун къачlана Кlахъ гlаммаб лъай кьеялъул школа. “Детский сад-обновление” программаялда рекъон Гlочlло школалъе ва садикалъе гьабуна капиталияб ремонт.   

Росдал магlишат

Росдал магlишат ккола районалъул экономикаялъул аслияб бутlалъун. Муниципалитеталда буго росдал магlишаталъул 80 предприятие, гьездасан 33 КФХ ва 7659 ЛПХ. Аслияб къагlидаялъ гьез гlезабула гьан, рахь, квас, овощал ва могьолал культураби.  Районалда буго 340 гектар пихъ кьолел ахазул. Киналго категориязул магlишатазда буго 27 100 бетlер чlегlерхlайваназул, гьездасан 15 200 бечlчlулеб гlака, 280 100 цlикlкlун бетlер гlи-цlцlаназул, гьездасан 50 000 бетlер ккола тайпадулал. Хlисаб кьолеб заманалда районалда гlезабун буго 3996 т гьанал, 26 828 т рахьдал, 628 т квасул ва 3384 т рагlи-хералъул. 2023 соналда районалъул магlишатазе щвана 40 млн цlикlкlун гъурущ пачалихъияб кумекалъул. “Знатные люди”, “Стела” ва “Аконит” СПКяз гlахьаллъи гьабуна  Волгограл шагьаралда тlобитlараб тlолгороссиялъул тайпадулаб выставкаялда ва батlи-батlиял категориязда ккуна 1 ва 2 бакlал. Гlемерисел чахlиял магlишатаз, СВОялъул гlахьалчагlазе битlана гlаммаб къагlидаялъ 3,5 млн гъурщиде ккараб гуманитарияб кумек. 
Гьанибго бихьизабизе ккола районалъул росдал магlигаталъул бутlаялда ругел гlунгутlабиги. Мисалалъе, букlине кколеб даражаялда гlуцlун гьечlо, хасго магlарухъ, росдал магlишаталъул нигlматал рича-хисиялъул ва гьезул переработка гьабиялъул хlалтlи. Гьитlиналниги цехал яги заводал рукlаралани, нилъер АПКялъул ругел ресалги хlалтlизарун, санагlалъи ккелаан росдал магlишаталъул нигlматаздаса цlикlкlун пайда босизе. Гьединго росдал магlишаталъул бутlаялъул хlалтlухъаби, техника, запчастал ва ГСМ босулаго, гьезул цlакъго хирияб багьа букlиналъ дандчlвалел руго кlудиял захlмалъабигун.  

Маданият 

Исана тlолабго улкаялъул даражаялда кlодо гьабуна Расул Хlамзатовасул 100 сонилаб юбилей. Узухъда, районалъул маданияталъул бутlаялъул хlалтlиги аслияб къагlидаялъ бусараб букlана шагlирасул юбилеялда хурхун тlоритlарал тадбиразде.  
“Культура” миллияб проекталда рекъон реконструкция гьабуна районалъул централияб библиотекаялъул минаялъе. Гlаммаб къагlидаялъ районалда хlалтlулеб буго маданияталъулгун искусствоялъул 67 учреждение, гьездасан 37 ккола маданияталъулгун хlохьбахъиялъул тайпаялъул гlуцlи, 27 библиотека ва 1 искусствоялъул школа. 

Финансал ва финансовияб политика 

Республикаялъул бюджеталъул тlаде бачlунеб бутlа цlикlкlинабиялъул мурадалда рагlдукь бугеб бизнес тlатинабиялъе цадахъаб хlалтlи тlобитlулеб буго иш тlаде кколел идарабаз. Гьедин, цадахъаб хlалтlул хlасилалдалъун 2023 соналъ муниципалияб бюджеталде бачlун буго налоговияб ва налоговияб гуреб гlарцул 26,9 млн гъурущ, план тlубазабун буго 105 %. НДФЛалъул - 20, 2 млн (план тlубан буго 104%), УСН - 7,5 млн (112%), ЕСХН - 1,9 млн (90 %), ракьул налог - 5,1 млн (54 %), физлицабазул буголъиялъул налог - 2,2 млн (42 %).        

Данде росана И. Мухlамадовас.