ЦIикIкIараб гIелалъул дагъистаниязда лъалеб батила араб гIасруялъул 60 аб. соназда гIисинал миллатазул мацIазда сверухъ букIараб гара-чIвари. Доб мехалъ цо-цо къвал чуреян абидал чухъаго чурулел хIакимзабаз (хасго чIегIерабги хъахIабги гурони кьер батIа бахъизе лъаларел магIарул хIакимзабаз) байбихьун букIана  миллиял мацIазда сверухъ бахIс. Абулеб букIана нилъер росабазул школал тIубанго гIурус мацIалде рачине ккелин ва гьеб букIинин Дагъистаналъул халкъазул рухIияб цебетIеялъе нугIлъи гьабулеб хIужжалъун. ТалихIалъ хеккого къватIибе бачIана Р. ХIамзатовасул «Авар мацI» абураб кечI ва носоца къотIаралгIадин лъугIун ана дол бахIсалги. (Доб кечI рекIехъе цIалулев цо чи дунялалда вугевгIан заманаялда авар мацI чIаго букIиналдаги кинаб букIаниги щаклъи гьечIо). Амма жакъа суал дагьаб батIайиса лъун буго. Суал буго гьадин: нилъер гъваридаб, бечедаб авар мацI кин цIунилеб, кин гьелъул берцинлъи кIоченаредухъ лъималазда бичIчIизабилеб, щиб гьелда хурхун умумуз, учительзабаз, лъай кьеялъул идарабаз, гьабилеб абун. Гьелда хурхун журналист М. ГIалиевас «Нилъер унти – рахьдал мацI» абураб макъалаялда («ХIакъикъат» журнал № 2I 20I3 с.) хъвалеб буго:

«Чанго сон унеб буго гIагараб рахьдал мацIги, нилъерго миллиябгун рухIияб культураги нахъекколеб, кIочон толеб бугилан ахIи балаго. Гьеб суалалда хурхун зама-заманалда тIоритIула данделъаби, гьоркьоса къотIичIого хъвалеб буго газетазги, цIакъ дагь гурони хъван батиларо бугеб ахIвал-хIал хисизабизе ккани щиб гьабизе колебали» – абун. БитIун буго. ГьечIо гIисинал миллатазул мацIазул бугеб ахIвал-хIал лъикIаб рахъалде хисизабизе, доб нилъеца цебе лъун бугеб масъала тIубазабиялъе рихьизарурал чIванкъотIарал нухал ва шартIал. Гьединлъидал бокьун буго дирго, учителасул, цо-цо пикрабиги цере лъун бахIсалде ахIизе нилъерго гIагараб (Дица гьаниб ургъунго абулеб буго «гIагараб» рахьдалаблъун дие гьеб мацI кколеб букIаниги. Гьелде хадурги тIад руссина) мацIалде рокьиги бугел, гьелъул ургъелги бугел гIадамал. КьочIое босизе ккола гьадинаб хIакъикъат: нилъеда сверухъ гIумруялда жаниб лъугьунеб хиса-басиязда цадахъ хисула нилъер мацIги, гIодоб зар бан, зодоб мал чIван нилъ кIанцIаниги гьеб нилъеда чIезабизеги кIоларо. Масала, лолен, гъадав, гъологIучI ва гIемерал цойгидалги гьезда релълъарал рагIаби кин нилъеца цIунилел? Гъол рагIаби цIунизе ккани хIажалъулагури гьел тIагIалабиги ва гьел тIагIалабаз гьабулеб хIалтIиги. ТIад руссине ккеладай нилъ гьел рагIабазде?! Яги, жакъа базаралдеги рилълъун кинал магIарул рагIабазул кумекалдалъун нилъеца росилел апельсиналги, мандариналги, гранаталги ва цогидалги гIемер батIи-батIиял нигIматалги, тIагIел- алатги. Бажаруларо. МацI буго рухIчIагояб жогIадин  хисулеб жо. (Гьанжеялдаса 70- гIан соналъ цебе хъвараб ЦIадаса ХIамзатил «ТIанус годекIанир» абураб пьеса жалго тIанусдерие захIмалъула таржама гьечIого цIализе). Ай, мацIал хисула, хвезеги бегьула. Гьоркьохъел гIасрабазда гIемерал Европаялъул улкабазул гIадамал кIалъалеб букIараб латин мацI жакъа гьечIо. Мисалал жеги рачине бегьула. Гьадинаб ахIвал-хIалалда щибдай авар мацIалъе хIадурун бугеб къисматалъ, кIвеладай нилъеда гьеб цIунизе ва щиб нилъехъа гьелъие гIоло гьабизе кIолеб? Аслияб кIвар гьаниб буссинабизе хIажат буго нилъер школазда авар мацI ва адабият кьолел къагIидаби кьучIдасанго хисизариялде. ГьабсагIаталда ругел цIалул планазда ва программабазда рекъон авар мацIалъе ва адабияталъе 5-9 классазе бихьизабун буго  анкьида жаниб ункъ-ункъ сагIат. Гьел сагIталги чIванкъотIун рикьун руго: 2 сагIат адабияталъе 2–грамматикаялъе. ТIад ругел идарабаз школаздасаги тIалаб гьабула цIалул план бихьизабиялда рекъон гIумруялде бахъине гьаби. Гьаб бакIалда  гьабизе къваригIун  буго, тIоцебесеб иргаялда, хиса-баси. Адабият буго нилъер рухIияб дуниял, гьениб буго нилъер мацIалъул бечелъиги нахърателги. Гьеб гурищ нилъее жакъа къваригIун бугеб лъималазухъеги, хадусел гIелазухъеги кьун цIунизе? Гьединлъидал, авар мацIалъе ва адабияталъе тIадеги сагIтал щолел ратичIони, ункъабго бихьизабураб дарс адабияталъе кьезе ккола. Грамматикаялъул дарс кьела моцIида жаниб цо нухалъ (гьелъул хIакъалъулъ хадубккун бицина). Гьединаб кIудияб хиса-баси чара гьечIого хIажат букIиналъе рачинин далилал:

ТIоцебесеб. Я Инхоса ГIалихIажиясда, я Кьохъа МухIамадида, я Гьолокьа Этил ГIалида, я БакьагьечIиса ЧIанкIада, я ХъахIабросулъа МахIмудида ва гIемерал цогидаздаги лъалаандай  авар мацIалда анцIила ичIго падеж букIинги ва гьел падежазде хисулаго рагIул магIна хисулеблъиги? Лъалароан ва кигIан дагьабги падежазул ургъелги гьабичIо!

Гьебго суал кьелин нилъер жакъасел чIахIиял рагIул устарзабазе. Масала, нилъер машгьурав хъвадарухъан, халкъияв поэт ГIабасил МахIамадил руго гьадинал мухъал:

- Къойил берцинлъулел ясалги руго,

Рас-расккун хъахIлъулеб бетIерги буго.

Суал. ХIурматияв МахIамад, гьал жугьаби  кагътиде росулаго ва росун тун хадуб дуца кигIан дагьабниги пикру гьабунищ, масала, «къойил» - заман бихьизабулеб хIал бугин, «берцинлъулел» - наречие бугин, «ясалги» - гIемерлъул формаялъул предметияб цIар бугин абун? Гьабун батуларо!

Гьедин, ай грамматика лъачIого букIаниги, дол цере рехсаралги жакъа нилъер адабият бечед гьабулел ругел рагIул устарзабазги нилъее кьун бугеб ва кьолеб бугеб рухIияб бечелъи!

Гьединаб хIакъикъат букIинги лъалаго, нилъ руго школазда гьал «лабиолиял» гьал «санорниял» руго, гьал «гъугъал» руго, гьал «зирарал» руго абун тIадчIун гIелму лъималазда  малъулел.

КIиабилеб.(Доб хадубги тIад руссинин тун букIараб суал). Жакъасеб аваразул литературияб мацI  рахьдалаблъун кколаро чанго нилъер районазул магIарулазе. Гьоркьо-гьоркьоб гьезул цо-цо гIадамаз борхула суал жал магIарулал гурин, гIандал ругин, цезал ругин, жидер жидерго мацI бугин. Гьай-гьай миллат бикь-бикьизабиялде руссарал пикраби тарихалда кидаго ратана  мекъаллъун ва ратизеги руго. Цо рахъалъан гьел ричIчIизеги бегьула, шайгурелъул байбихьул классаздаса байбихьун гьел рукIана грамматика лъазабулел ва авар адабияталъул бечедаб мацIги, гъваридаб берцинлъиги букIана ва буго нахъа-нахъа. Гьелъцин гуребдай ЛъаратIа, ЦIунтIа, БежтIа, ЦIумада, Болъихъ, ГIахьвахъ гIадал районазда гьечIел цо Машидат Гъайирбегова тун батIиял шагIирзаби ва  хъвадарухъаби?! Жакъа нилъеца бугеб мацI цIуниялъул гурони, гьеб цебетIеялъе нухалго ругодай абураб суал аскIобецин биччалеб гьечIо. Гьебго заманалда М. Саидовасул аварско-русский (магIарул-гIурус) словаралда бугеб I8000 рагIиялде тIаде рачIине мустахIикъал ратилин тола дица тIадехун рехсарал районазул гIадамазул лексикаялдасаги рагIаби. ХIажат буго гьединал рагIаби хIалтIизаризе литератураялдаги, газета, радио, телевидениялдаги. Кьварараб грамматикаялъул законаздаса къватIибе борчIараб рагIи хIалтIизе гьабугеян бихьизаби гьечIогури творчествоялъул хIалтIухъабазе. Гьелъул гIаксалда, кколеб бакIалда хIалтIизабураб диалекталъул рагIуца асар берцинги гьабула, магIнаялъул рахъ гъваридги гьабула. Нужецаго хал гьабе Р. ХIамзатовасул цо кечIалдаса мухъазухъ:

Дида гьанжелъагIан кинго «гьамаро»

Гьиндустанги мунги, кинаб кIудияб,

Парижги Гъунибги кинаб берцинаб.

Гъунисезул диалекталъул «гьамаро» рагIиги нахъе рехун литературияб «лъалароги» лъун гIенекке цо кочIохъ. КочIол кьерги тIола, магIнаги тIадагьлъула. Ай, авар мацIалъул буго жеги бечедаб рагIабазул нахърателги ва цебетIеялъе нухалги. Гьелъие гIологи (миллат жеги гъункиялъе гIоло гуребги) гIатIидго хIалтIизаризе къваригIун руго газетал-журналазги, радио-телевидениялъги диалектазул рагIаби. Гьай-гьай, гьаниб нилъее кутакалда хIажалъизе буго авар мацIалъул грамматика. Кинха гьаб суал тIубазабилеб школаздаги, тIадехун рехсохъе, кIвар гьелде кьолеб гьечIони?

Буго гьелъие нух. ГьабсагIаталда авар мацIалда тIад хIалтIулев вуго кIудияв гIалимчи АхIмад МухIамадович  МуртазагIалиев. Гьесул нухмалъиялда гъоркь рагьизе хIажат буго университеталъул филологияб факультеталда хасаб отделение. Гьенире росизе ккола бюджеталъул кьучIалда жиб-жиб магIарул районалдаса 2-3 студент. Гьез лъазабила П.Усларидаса байбихьун А. МуртазагIалиевасде щун авар мацIалъул  хIакъалъулъ бугеб гIелму ва рахъина  хасгьабун грамматикаялда тIад хIалтIулел махщелчагIи – гIалимзабилъун. Хадубккун гьезда бараб букIине бегьула авар адабият цебетIеялъеги, авар мацI жеги бечелъиялъеги нухал гIатIид гьариялъул суал.

Гьанже рачIинин жалго авар адабияталъул тIахьазул суалалде. 5 аб.-10 аб. классазде щвезегIан гьел тIахьазда цIар буго «Авар адабият» абун. Жанире раккани гьел руго Дагъистаналъул адабияталъул тIахьал. РачIа «гъалатI» битIизабизе ва гьел тIахьазул мужалатазда «Дагъистаналъул адабият» абунги хъвазе. Гьебго заманаялъ шигIрияб асар абураб жоялдаса ракI буссинабулел, цойгидал миллатазул авторазул ракIазе асар гьабуларел таржамабиги я махщалида къачIазе, я тIубанго нахъе рахъизе. Таржамаби руго нилъерго чаранги кьун чияр пахь босараб гIадаб жо. Гьелда хурхарал хиса-басиял ккелаха гьаризе цIалул планаздаги программабаздаги.

Гьеб захIматаб иш гурин тола дица лъай кьеялъул гIуцIабаз дагьаб бетIерги хIалтIизабуни, жигарги бахъани. Амма цо хIужжа буго кинго рекIелъа бахъизе кIолареб. ХIисаб гьабе: 8 абилеб классалъул «Авар адабият» тIехьалда бакI батулеб гьечIо Р. ХIамзатовасул цохIо кочIол мухъалъе. Жакъа дунялалда 70 батIияб мацIалда цIалулев вуго Расул, тIолго Россия хIадурулеб буго гьев гьавуралдаса 90 сон тIубай кIодо гьабизе, живго Россиялъул президентас Москваялда Расулил кучIдулги рикIкIунаго рагьулеб буго гьесие памятник… магIарулаз магIарул тIехьалдаса нахъе вахъулев вуго Расул!

Рамазан ХIажимурадович ГIабдулатIиповас чанго нухалъ тIадчIун такрар гьабулеб пикру буго  дагъистаниязул рухIияб рахъ жеги нахъа бугилан. Гьеб пикру тIокIабги мухIкан гьабулеб далил кинабха букIинеб? Дуда кинан кколеб, АхIмад МухIамадов, мун Расулил ирсилавги вугелъул?

10 аб. ва 11 аб. классазда нилъеца малъула Дагъистаналъул литература. Мекъи буго. Дагъистаналъул литература нилъеца малъана 5-9 классазда, 10 аб. ва 11 аб. классазда биччанте нилъеца нилъерго адабият малъизе, цойгидал миллатазул школазда жиде-жидер миллияб литератураги малъизе. Гьел классазда хасаб кIвар буссинабизе ккола цIалдохъабазул творческиял хIалтIабазде, адабияталдасан гьарулел конкурсазде ва вечеразде. Адабияталъул учительзабазул рукIине ккола творческияб хIалтIиялъе гIатIидал ихтиярал. ЦIалул программаялъухъ балагьичIого гьезие ихтияр кьезе ккола жиндие унго-унголъун рокьулел хъвадарухъабазул  ва шагIирзабазул асаразул кьучIалда малъизе литература. Росдал школа лъугIун унезул аттестатазда, «родной язык ва литература» абурал графабазда нахъа «лъазабулеб букIинчIо» абураб хъвай-хъвагIайги битIараб гьечIо. Гьениб экзаменги кьун, букIине кколеб къимат лъолеб бугони, гъол шагьараздаса ЕГЭ кьезе  росулъе рачIунел дагьлъилаан.

Адабияталда цадахъго школазда кьолел кIвар бугел предметазул цояблъун ккола «Дагъистаналъул халкъазул культура ва гIадатал» абураб предмет. ГIезегIанго соназ гьеб предмет школазда кьолеб букIаниги цо хасаб, миллияб культура цебетIеялъе нугIлъи гьабулеб хIасил нилъер гIадамазул гIумруялда жаниб бихьулеб гьечIо. Живго республикаялъул бетIер Р. ГIабдулатIипов хIажатавлъун ккана жакъа «Ле, дагъистаниял, бахIарчиял умумузул ирсилал, рахъа цо къоялъгIаги миллияб ретIелги ретIун къватIире»- ян халкъалде ахIи базе. КIочон толел руго зурма, къали, батIи-батIиял кьурдаби ва расандаби, пандур хъван ахIулеб кочIол гьабулеб гьечIо къимат. Гьелги ва гIемерал цогидалги нилъер миллияб культураялдаса лъугIун унел ругел ишал цIи гьаризе квербакъи гьабилин ккола дида гьадинаб тадбиралъ.

Санайил 23-25 июналъ нилъеца школа лъугIаразе  кьола аттестатал. Директорасул кверги бачун гьеб босизе  вачIунаго выпускникас (цаялъ) бихьизабила цо миллияб кьурди, ахIила  яги рикIкIина халкъияб яги  Р. ХIамзатовасул кечI. Кинабго гьебги гьабила миллияб ратIлилъ. Вассалам-вакалам. Исана тIад росила, тIадеялъул лъим лъала. Гьеб букIина ишалъулаб жаваблъун Рамазан ХIажимурадовичас нилъеде балеб бугеб ахIиялъе ва кьучIлъун хадубккун миллияб культура цIи гьабиялъе.

             ГI. МухIамадов, учитель, ТIануси росу.