Хунзахъ тӀалъи буго Дагъистаналда бищун квачараб, хасало гьава-бакъалъул санагӀат гьечӀел шартӀазул бакӀ. Гьаниб печь бакун рукъзал хинлъизаризе ккола 7 моцӀалъ, октябралдаса байбихьун маялде щвезегӀан. Июль моцӀалъ гӀодоб чӀараб гӀазу баялда гьаниб лъицаниги гӀажаиблъи гьабуларо. Гьеб киналдаго тӀаде тӀалъиялда гьечӀо гъветӀ-рохь гуреб, хъархъалцин. Районалъул гӀадамазе кӀвар бугеб суаллъун буго хасалоялде тӀурччи-цӀулалъул нахърател гьаби. Гьанибе цӀатари баччи, гӀураб къадаралда тӀурччи-цӀулалдалъун районалъул гӀадамал хьезари бараб буго «Дагтоппром» ОАОялда. Гьеб гӀуцӀиялда район тӀурччи-цӀулалдалъун хьезаби тӀад букӀин гӀадамазе битӀахъе балагьлъунги лъугьун буго.

ТӀурччи цӀулалъул гӀадамазе бугеб захӀмалъабазул, къварилъабазул, гьелъие гӀилаялъулги бициналде, цо гьадинаб хӀужжа баян гьабизе ккола. «Дагтоппромалъ» «Буйнакскиялъул ТСПялъул» базаялде битӀараб тӀурччи-цӀул баччула районалъул ГӀарани ва Харахьи тӀорччол складазде. «Буйнакскиялъул ТСП» ккола «Дагтоппромалъул» филиал. Филиалалъул иш буго «Дагтоппромалъ» «Буйнакскиялъул ТСПялъул» базаялде бачӀараб тӀурччи Хунзахъ, Лак, Кули районазде битӀи. Базаялде бачӀаралдаса тӀаде бичун босун битӀизе филиалалъул я гӀарац, я ихтияр букӀунаро. Жидехъе бачӀаралдаса цӀикӀкӀун районазде кинха битӀилеб? Хьагинибе рехичӀеб гьан хӀарччинибе бачӀинищ?

ГӀадамазул къадаралде балагьун, «Дагтоппромалъ» Буйнакскиялъул базаялде Хунзахъ районалде битӀизе баччизе кколаан Ӏ8000 тонна тӀурччи. 2009 соналъ «Дагтоппромалъ» базаялде бачӀараб 6800 т. тӀурччи битӀана районалъул тӀорччол складазде. Гьеб ккола хӀажалъулелъул 37, 7 процент. 2010 соналъ Хунзахъе бачӀараб тӀорччол къадар 3800 тоннаялде ккана. Гьеб ккола хӀажалъулелъул 21, 1 процент. Гьелъул магӀнаги ккола тӀорччоде хӀажалъи бугев щибав Ӏ00 чиясул 80-яс 20Ӏ0-20ӀӀ соназул хасало квачалъул къварилъи хӀехьезе кканин абураб. Гьел хабар рекъеялъе, мокърукьеги валагьун хъварал рагӀаби гуро. Гьеб буго хӀакъикъат. Арал соназги тӀорччол букӀараб къварилъиги лъалеб букӀун, дун дандчӀван вукӀана ГӀарани бугеб тӀурччи-цӀулалъул складалъул заведующая Хатимат ГӀумаровагун. Декабрь моцӀалда тӀорччое очередалда хъваразул къадар 500 чиясдаса цӀикӀкӀун букӀана. Радакь рахъун, тӀурччи бачӀиналъул хъаравуллъи кквезе, ГӀарани тӀорччол складалде хьвадулел ругел харабаз пашман гьавун вукӀана дун. Гьаб макъалаялъе материал хӀадурулагоги, телефоналъулаб бухьен ккуна дица Хатиматилгун. Гьелъ бицана очередалда хъван рукӀаразул тӀурччи щварав чи лъугьинчӀила, гьоркьоса къотӀичӀого телефоналдасан ахӀи балел ругила тӀурччи бачӀинчӀищан. Нечон, щиб жаваб кьелеяли лъачӀого хутӀулила. Квачан ругин, тӀурччи бачӀинчӀищан гӀодулаго рачӀунел руччабазда ракӀ унтула. Дирго инсуе тӀурччи чӀезабизе бажаричӀо,- ян къваридго бицана Хатиматица. ТӀурччи щунгутӀиялъул ахӀвал-хӀал бичӀчӀуларел цо-цо гӀадамаз рикӀкӀунеб буго Хунзахъ Хатиматилги «Буйнакскиялъул ТПС» филиалалъул директор ХӀамзатов Майиндурилги гӀайиб бугилан. Гьезда гӀайиб гьабиларо, щай гурелъул гӀадамада гьел кӀиялго гурого гьездаги тӀад бугеб «Дагтоппром» ОАО лъаларелъул. Дун хасалихъего дандчӀвана «Буйнакск ТСПялъул» директор М. ХӀамзатовгун. Дида бичӀчӀана Хунзахъ районалъул гӀадамазе тӀорччол къварилъиялъе гӀайибиял я Буйнакскиялда, я Хунзахъ гурел «Дагтоппром» ОАОялда МахӀачхъалаялда рукӀин. «Дагтоппромалъ» Буйнакскиялде битӀичӀеб тӀурччи Майиндурица Хунзахъе кин битӀилеб, Хунзахъе бачӀинчӀеб тӀурччи Хатиматица кин бичилеб. Цоги нухалъ такрарлъулев вугониги хьагинибе рехичӀеб гьан хӀарччинибе бачӀинаро, кигӀан хозяйкаялъе бокьаниги. КидалъагӀанха районалъул гӀадамал гӀадада ГӀарани тӀорччол складалде хьвадизе ругел. Нухго гьечӀебищ гӀадамазул тӀалабал тӀуразе? Бугин гьелъие ресилан рикӀкӀунеб буго «Буйнакскиялъул ТСПялъул» нухмалъулезги, гьелда гъорлъ ругелгьелъулспециалистазги. Гьаб захӀматаб ахӀвал-хӀалалдаса гӀадамал рорчӀизаризеги, гьел гӀураб къадаралда тӀадегӀанаб качествоялъул тӀорччодалъун хьезаризеги кӀвелаанила «Дагтоппром» ОАОялдасаги батӀа гьабун «Буйнакск ТСП» жибго жиндаго чӀараб идаралъун гьабуниян абулеб буго гьез. ГӀадамал гӀураб къадаралда тӀорччодалъун хьезари гуребги гӀезегӀан пайда-хайир бугел тӀокӀлъабиги рукӀине ругилан рикӀкӀунеб буго проекталъул автораз. Щал тӀокӀлъабиха гьел?

Ӏ. Жакъа «Дагтоппромалъ» Кемерово областалдаса бичун босулеб порода гӀемераб, ганчӀазги цогидалъги чорок гьабураб, хинлъи дагьаб «ТПКО» маркаялъул гӀодобегӀанаб качествоялъул тӀорччол бакӀалда гӀадамазе бичизе баччизе рес бугила мадугьалихъ бугеб Ростов областалдаса хинлъи цӀикӀкӀараб «А» маркаялъул (антрацит) тӀурччи. Качество тӀадегӀанаб букӀин гуреб 900-Ӏ000 гъурущалъ учузабги буго. 3000 км. Дагъистаналде нух къокъаб букӀун, нухлул харжалги дагьлъизе руго. Бихьулеб букӀахъе, Ростовалдаса босулеб тонна антрацит тӀурччи рикӀкӀадаб Кемеровалъул тӀорччоде данде ккун Ӏ500 гъурущалъ учуз чӀолеб буго. Хунзахъе хӀажалъулеб Ӏ8000 тонна тӀорччохъ кьолеб 27 млн гъурущ нахъе цӀунула. Ростовалъул тӀорччол хинлъи гӀемер цӀикӀкӀараб букӀин хӀисабалде босани, сезоналъе печалъе хӀажалъулеб тӀорччолги букӀине буго экономия.

2. Кемеровалъул ТПКО тӀорччол багьаги Ӏ400-Ӏ700 гъурущалъ учуз гьабизе кӀвелаанила жидеда. Лъиданиги лъаларел фирмаби-гьоркьохъабазухъа босичӀого «Мечел» гӀуцӀиялъухъа босани, тӀорччол тоннаялъул багьа гьанже гӀадин 5200 гъурущ гуреб 3500-3750 гъурущ букӀине бугила. Ӏ8000 тонна босулаго гӀурабго гӀарац гьединги нахъе цӀунизе бугила.

3. Районалъул складазде тӀурччи баччулаго кколел нухлул харжал дагь гьаризе нухалги лъалел руго ТСПялъул нухмалъулезда. Жакъа тӀурччи баччиялъул багьа чӀезабулеб буго Ӏ3-Ӏ-0Ӏ прейскуранталда рекъон. Гьеб прейскуранталда рекъон ГӀаранибе баччараб Ӏ тонна тӀорччол нухлул харж бахунеб буго 947 гъурщиде. Рес рагӀула гьебго къадар тӀурччи 690 гъурщиде ГӀаранибе баччулел автоперевозчикал ралагьизе. Гьединги кӀвезе бугила 5 млн. гъурущ нахъе цӀунизе. Гьелда тӀадеги цо складалдаса цогидаб складалде тӀурччи баччун кколел гӀададисел харжалги лъугӀизаризе кӀолила. Гьелъие хӀажалъула гӀицӀго цебеккунго ургъун кинаб складалде кигӀан тӀурччи баччизе кколебали хӀисаб гьабун хӀалтӀи гӀуцӀи. Гьеб ишалъулъ риччалел ругел кколарел харжазе нух къани гӀурабго гӀарац цӀунулилан рикӀкӀунеб буго «Буйнакскиялъул ТСПялъул» нухмалъулез.

4. Хунзахъ районалъе хӀажалъулеб Ӏ8000 тонна тӀурччи бичулагоги НДСалъул 4 млн. Ӏ40 азарго гъурущ нахъе цӀунизеги, ай экономия гьабизеги рес бугила.

Гьеб гуребги тӀурччи бичун босиялъул, гьеб баччиялъул къотӀи-къаялги хъвазе кколаанила рагьарал аукционаздаса хадуб. Гьелъги рес кьелаанила тӀорччол багьа учуз гьабизе. «Дагтоппромалъ» гьединал аукционалго тӀоритӀуларила. Гьел тӀадехун рехсарал тадбирал тӀоритӀунгутӀиялъ тӀорччол багьа хиралъулеб буго. Росабазул ресукъал гӀадамазул, хасго пенсионеразул, ветераназул чунтбузда лъикӀаланго кӀутӀулеб буго.

5. Цоги кӀвар бугеб социалияб суал тӀубазабун бажарилаанила «Буйнакскиялъул ТСП» филиал жибго жиндаго чӀараб идаралъун гьабуни, пачалихъалдасан тӀаде гӀарац тӀалаб гьабичӀого рехсараб экономиялдасан бажарилаан тӀадеги 30 чиясе хӀалтӀизе бакӀ гӀуцӀизе ва тӀолалго хӀалтӀухъабазе 30-40% хӀалтӀухъ моцӀрое кьолеб мухь цӀикӀкӀинабизеги рес щвелаан.

6. Жибго жиндаго чӀараб «Дагтоппромалъул» ихтияралда гъоркьа нахъе бачараб «Буйнакскиялъул ТСПялъул»букӀинаан коммуналиял бюджеталъул гӀуцӀабиги цӀатариялдалъун хьезарун, тӀадеги ресал ралагьизе.

7. «Буйнакскиялъул ТСПялъул» нухмалъулез ритӀухъаблъунги рикӀкӀунеб буго тӀурччи босизе гӀадамазе гьабулеб гӀурабго гӀарцулаб кумек (дотация) «Дагтоппром» ОАОялъухъе гуреб, цебего гӀадин гӀарцул бетӀергьабаз гӀумру гьабулел районазул администрациязде битӀизе ккелилан.

8. «Буйнакскиялъул ТСП» жибго жиндаго чӀараб идаралъун гьабуни, «Дагтоппромгун» къецаздеги лъугьун, хӀалтӀи лъикӀ гӀуцӀиялъе квер бакъилаанила ва гӀадамал цӀатариялдалъун хьезариялъулъ ругел гӀузраби, къварилъаби лъугӀилаанила. Республикаялъул ХӀукуматалъеги рес кьелаанила бюджеталъул гӀарац битӀун ва пайда кьоледухъ харж гьабиялда хадуб хъаравуллъи гьабизе. Гьеб букӀинаанила коллектив гъираялда ва рахъи цӀикӀкӀунедухъ хӀалтӀизе стимуллъунги.

Жибго жиндаго чӀун хӀалтӀи гӀуцӀизеги ва районалъул гӀадамал разилъуледухъ гьел тӀурччи-цӀулалдалъун хьезаризеги киналго ресал ругин жидеран рикӀкӀунеб буго гьеб гӀуцӀиялъул хӀалтӀухъабаз. Гьале гьел ресал:

Ӏ. Кинабго рахъалъулал санагӀа-лъабиги ругеб, хӀажалъулеб кинабго техникаялдалъунги хьезабураб Буйнакский «ТСПялъул» база.

2. ТӀурччи баччулел районазда бугеб инфраструктура.

3. МугӀрузул районазде бищун гӀагараб Буйнакскиялъул маххул нухда бугеб база.

4. Буйнакский «ТСП» буго «Дагтоп-промалда» бищунго хӀалбихьи бугеб, бажарараб коллектив. Коллективалъе нухмалъи гьабулев вуго ракӀбацӀцӀадаб хӀалтӀул 42 сонил стаж бугев-Минтопэнергоялъул це-вегосев хӀалтӀухъан. Гьев ккола «РФялъул Минтопэнергоялъул мустахӀикъав хӀалтӀухъан», «Дагъистаналъул мустахӀикъав экономист» абурал хӀурматиял цӀараздалъун пачалихъалъ жиндир ракӀбацӀцӀадаб хӀаракат кӀодо гьабурав бажарарав руководитель.

Автор: ГIиса ГIисаев. март 2011 год.