Жакъа нижехъе гьоболлъухъ вач1ун вук1ана Россиялъул  фермеразул маг1ишатазул ва росдал маг1ишаталъул кооперативазул Ассоциациялъул съездалъул делегат, районалда ругел рекьарухъабазулгин фермеразул маг1ишатазул Ассоциациялъел председатель Макъсудов Мух1удада  Мух1амадович. Нижедаги гьесдаги гьоркьоб ккана гьадинаб гара-ч1вари.

- Мух1удада Мух1амадович, дагьаб цебег1ан, мун вуссана, фермеразул съездалдаса. Бицинарищ кинаб г1илла бук1араб съезд ах1иялъе. Кинал аслиял масъалаби гьелъ цере лъун рук1аралали.

- Съездалда г1ахьаллъи гьабулеб бук1ана улкаялъул 70 регионалдаса 800 делегатас ва т1аде ах1арал гьалбадерица. Х1урматиял гьалбадерида гъорлъ рук1ана Пачалихъияб Думаялъул, Федерациялъул Советалъул, Россиялъул Росдал маг1ишаталъул министерствалъул нухмалъулел, РФялъул  субъектазул АПКялъул органазул вакилзаби.

Съездалъул аслияб темалъун бук1ана росдал маг1ишат ва росаби  церет1езариялъе к1вар бугел масъалаби гьоркьор лъей, росдал маг1ишаталъул производство борхизабиялъе фермеразул маг1ишатазул к1вар якъин гьабун цебе лъей.

Хасаб к1вар кьун бук1ана пачалихъалъ гьабулеб кумек рахъи бугеб х1алалда х1алт1изабиялде, рекьарухъабазул г1умру-яшав лъик1лъизабиялде, росабазул к1вар бугел социалиял суалал т1уразариялде.

- Кинаб бут1а лъолеб бугеб фермераз гьеб ишалъулъ?

- Фермеразул к1удияб к1вар буго улка кванил ниг1матаздалъун бечед гьабиялъе.

2015 соналда фермераз улкаялда г1езабун буго 27,5 млн. тонна могьолал культурабазул, 2,4 млн. тонна овощазул, 2,9 млн,тонна картошкадул, 4,1 млн. тонна чакаралъул ч1ак1улт1аналъул, 2,7 млн. тонна семечкадул нахул. Гьезул кумекалдалъун ц1ик1к1ана г1и-боц1ул продукцияги, мисалалъе босани, рахь 6,1 проценталъ, боц1ул къадар бахана 71 азарго бет1ералде, гьездаго гьоркьоб буго 35 азарго г1ака.

- Кинаб пачалихъалъулаб кумек щвезе бегьулеб фермеразулал маг1ашатал г1уц1арал г1адамазе?

- Грантал, субсидиял, кредитал. Гьедин, Грантал щвана Россиялдаго 3,5 азарго  т1оцебе фермерлъиялъул иш кодобе босулел гражданазе ва 953 фермеразул маг1ишаталъе Хъизаналъулал боц1ул фермаби  рагьизелъун. Фермеразул маг1ишатазул кумекалдалъун росабалъ 10 азарго чиясе х1алт1улеб бак1ги щун буго.

Съездалда г1ахьаллъарав Россиялъул росдал маг1ишаталъул министр Александр Ткачевас бицана 2016 соналдаги фермеразе кумекалъе регионазде бит1изе бугила 14 млрд. Гьезда гьоркьосан грантазе – 8 млрд., кредитазе – 5 млрд., кооперация – 1 млрд. гъурущ. Нилъер масъалалъун кколила, к1ванаг1ан г1адамазе субсидиял щвезе кумек гьаби.

Росдал маг1ишаталъул министрасул 1-сев заместитель Громыкоца абуна, росабалъ кооперация щула гьаби к1вар бугеб ишлъун кколилан. 2015  соналда кооперация цебет1езабиялъе 400 млн. гъурущ биччан бук1ун батани, гьезул материалиябгун техникияб база щула гьабиялъе гьаб соналда 2,5 нухалъ ц1ик1к1инабизе бугилан.

Рекьарухъабазулгин фермеразул маг1ишатазул къадарги, гьезул х1алт1иги лъик1лъизабизе ккеялде к1варги кьолаго, гьениб бицана гьанжего гьанже байбихьулев 3508  фермерасе, 953 хъизаналъулал фермеразе, грантал кьунилан. Байбихьи лъолев фермерасе лъабго соналдасан рес щвезе буго хъизаналъулаб ферма г1уц1изе грант щвезе. Грантал харж гьаризе ккола 2  соналда жаниб. Грантал кьоларо коммерческиял организациязе.

- Киса-кибгойищ фермеразул иш роц1ун бугеб? Гьеч1ищ гьезда дандч1валел зах1малъаби?

- Улкаялдаго бугеб зах1матаб экономикияб ах1вал-х1алалда бан, узухъда, фермеразул  маг1ишатаздаги дандч1валел руго зах1малъаби. Т1оцебесеб иргаялда босани, рорхулел руго монополистазул ва ц1атариялъул багьаби, киназего гуро кредитал щолел ругел, рентабельность г1одобе ккун буго, щолел гьеч1о росдал маг1ишаталъул продукция бичизе бак1ал, цо-цо бак1азда гьеч1о кинаб бук1аниги пачалихъияб кумек, зах1малъаби руго маг1ишат цебет1езабиялъе ракьал щоларого, щваралги х1алт1изаризе техника гьеч1ого, кредитал кьоларого. Камулел гьеч1о административиял квал квалалги.

- Гьел киназего г1аммал зах1малъабазда т1адеги, нилъер районалъул фермеразул кинал ургъелал, къварилъаби ругел?

- Нилъер гурелги, киналго муг1рузул районазда г1умру гьабун ругел фермеразе ахирал соназда  зах1малъилъун лъугьун буго пачалихъалъ квас бичун босулеб гьеч1олъи.  Цо заманалда маг1арул г1иял квас босулеб бук1ана 8010 гъурущалде, 2014 соналъ 5 гъурущалдецин босулеб бук1инч1о. 2015 соналъ 5-7 гъурущалде босулеб бук1ана. Г1иялъажалазул ц1акал цо заманалда росулел рук1ана 20-30 гъурущалде. 2015 соналъин  абуни, лъицаниги къабул гьарич1ого, гьел кьищни-къулалъул баказде жанире рехун рук1ана.

2015 соналъ цо бет1ер г1иялъажоялъул къкнц1ун кьолеб бук1ана 50-60 гъурущ. Цо г1иялъажоялдаса  бахъула 2,0-2,8 кг. квас. Гьеб бичани гьоркьохъеб х1исабалда щолеб буго 22 гъурущ. Хал гьабеха, кинаб хайир г1иял бет1ергьанасе гьелдалъун бугебали.

Метис г1иял квас босулеб бук1ана 1 килограммалъухъ 40-80 гъурущ х1исаб гьабун. Гьединаб тайпаялъул г1иялъажоялдаса къунц1ула 3,0-3,5 кг. квасул. Гьеб бичун гьоркьохъеб х1исабалда щола 120-280 гъурущ. Метисазул ц1окоялъухъ щола 60-120 гъурущ.

Муг1рузда т1абиг1иял балагьазул х1асилалда ц1орой ккун  щиб, ц1ер, г1азу бан щиб г1емерал ккола бекьаралъе, пихъие зарал гьабурал лъугьа-бахъинал. 2014 соналда ц1орой ккун муг1рузда т1убанго хвана пихъил бач1ин.

Г1емерал камиял ккана фермеразул маг1ишатазе. Амма гьезие ккараб зарал лъицаниги бец1ич1о, я пачалихъалъ яги страховиял организацияз. Гьез страхование гьабулеб гьеч1о г1емерсоназулаб гъвет1-хералъе, г1и-боц1иялъе, щайгурелъул гьезул гьезие хайир гьеч1елъул. Гьелъ муг1рузда бугеб бизнес холеб буго. Муг1рузда ахил 1 гектар г1езабизе ккани, г1емерал харжал т1ад уна, гьаризе ккола террасаби, бачине ккола лъим.

Ч1езе росарал гъут1бузухъ уна 60-80 азарго гъурущ цогидал т1ад унел харжал малъич1ого.

Г1одорлъабазда ругезе гьеб рахъалъ бигьалъи буго. Гьеб гуребги, г1емерисел рекьарухъабазулгин фермеразул маг1ишатал рагьарал г1адамал рик1к1уна  индивидуалиял  предпринимателал х1исабалда. Гьеб г1иллаялдалъун пенсионнияб фондалъ гьездаса бахъулеб буго лъаг1алие 33 азарго гъурущ, гьезие хайир щун батаниги, батич1ониги, нагагьаб балагьалдалъун гьесие зарал ккун батаниги, батич1ониги. Зарал ккарал фермерал пенсионныяб фондги судалде кьун 2-3 соналъ ралагьун ч1ола. Ахиралда фермеразул маг1ишатги къан г1одоре риччала. Гьеб гуребги, 350 – 400 эбелаб чахъу бугев фермерасе 1 бет1ералъе х1исаб гьабун 100 гъурущ субсидиялъул щолеб батани, киназухъго гьесие щвезехъин буго 3540 азарго гъурущ. Лъебералда лъабго азарго гъурущ пенсионныяб фондалдеги кьуни, гьесие щолеб хайирго бук1унеб гьеч1о. Цебе гъутабаздаса муг1рузде г1и гочинабулеб заманалда цадахъ вук1унаан цо милициялъул х1алт1ухъан ва кумекалъе чанго чиги. Гьанже кумекалъе г1адамал щолел гьеч1о. Ц1акъго зах1малъи бук1уна шагьра нухаздасан ине кколел бак1азда. Киналго  машинаби г1едег1ун рук1уна, чахъабийин абуни, машинаби г1адин г1едег1изарун бажаруларо. Гьедин, Кизилюрталдаса бахъараб Гельбахъалде щвезег1ан бугеб шагьранухда «КАМАз» автомашинаялъ ч1инт1ун Хунзахъ СПКялъул хвана 26  г1иялъажл, «Цикломен» КФХялъул 23 бет1ер, гьаби ва цогидал х1айванал малъич1ого.

Зах1малъаби руго г1иял страхование  гьабулеб гьеч1олъиялъулги. Чан камиял кколел г1и-боц1ухъабазе рак1алдаго гьеч1ел балагьаздалъун. Мисалалъе босани, Моч1охъ «Х1усен» СПКялда къаси сардилъ бац1ги чолонибе к1анц1ун ч1ван батун бук1ана 350 г1иялъажо.

Гьаб соналда муг1рузул районазда 90 проценталъниги хвана куракул бач1ин. Гьединал камиял г1и-боц1ухъабазеги  ахихъабазеги рец1улел рук1аралани, гъеж гурун х1алт1уде гъорлъе лъугьаразул дагьабниги рак1 батилаан.

Цебе дотациял кьолелъул, тайпадулаб 5-6 г1иял бет1ер бащад гьабулаан 1 х1айваналда ва дотация кьолелъул гьел 0,13 коэффициенталде кьабулаан. Гьанжейин абуни 0,1 коэффициенталде гурого кьабулеб гьеч1о. Гьелъги фермеразе щолеб бук1араб г1емераб г1арац гьоркьоб унеб буго.

Нилъер аниб рахь, гьан, нахалъухъ, квасухъ кьолел багьаби, рук1ине кколелдаса  г1одорег1анал руго. Жидеда т1ад араб зах1маталда рекъон гьезухъ багьаби щолел рук1аралани, дотация х1ажалъизего х1ажалъулароан.

Цебе рахьдадасан х1ан, т1орахь, нису бахъулел заводал рук1арал ратани, гьанже гьел т1уранго т1аг1инарун руго. Нилъер анибе  къват1исел  пачалихъаздаса бичизе бач1уна кисан, щиб гьабун бач1арабали лъалареб продукция.

- Нужеца съездалда рорхич1ищ гьел ва цогидалги муг1рузул районазе хасиятал суалал?

- Хас гьабун гьезул бицине рахъине нижее рес щвеч1о Амма нижеца, фермераца кагъат хъвана муг1рузул районазда г1умру гьабун ругел г1адамазе жидеего хасаб программа г1уц1ейилан. Гьелъ рес кьелаан муг1рузда г1умру гьабун ругел г1адамал г1ат1иракьалде гочинч1ого, жидерго росабалъ маг1ишат цебе т1езабиялде руссине.

Грант щвезе ккани, фермеразул маг1ишат бугев чиясе х1ажалъула гьесда хадуб бугебщинаб ракь. Гьел щоларого кколеб буго к1удияб зах1малъи, гьелъул х1асилалда щолел гьеч1о гранталги.

- Мух1удада, баркала гара-ч1вариялъухъ. Нужер гьабулеб иш данде билъаги, мег1ер г1ат1илъаги, г1ияе квине хер гьарзалъаги, кьарияб рехъенгун т1ад руссине хъван батаги.

Н. Г1алиева.