Гьале къват1ибе бач1ана Гъалбац1овасул тарихияб роман «Суракъат».

Нилъедаги, ва дагьабги ц1акъ Гъалбац1овасда жиндагоги рак1алда бук1инч1о гьеб раг1алде бахъинч1ого басмаялда бахъизе. Аллагьасул хъвай бат1ияб бук1ун бугоха. Гьебги, гьеб гуреб, цойги чанги хъвалаго хут1аралги, хъвазе рак1алда рук1аралги, г1емераб г1акъилаб, ц1одораб пикруги цадахъ босун ват1алъана нилъедаса Гъазимух1амад. Я, Аллагь, Алжан насибавлъун ватаги…

Жиндиего хасиятал махсарабигун, кванирукъалъ хъвадаризе квал-квал гьабулеб бугила, квен щолеб х1алт1и гьабизе кколеб бук1ун, хъвадаризе заман г1олеб гьеч1ила, вай, цо маг1арухъеги вахъун, сундулниги ургъелги гьеч1ого хъвадаризе щвелародайила вук1ана, мунагьал чурад.

Гъалбац1овасул г1адат бук1инч1о хъван лъуг1ич1ого жинцаго хъвалеб бугеб жо ц1ализе кьолеб ва жинцаго хъвараб жо т1ат1ала вуссун ц1алулебги. Гьанже, «Суракъат» ц1аларабго рач1унел руго пикраби, доб мехалъго ц1алунг1аги бук1арабани, хадуб щибдайилай гьикъунг1аги бук1арабанийилан… Гьанже …аниязул жо кколеб гьеч1оха…

«Суракъат» ц1аларабго бич1ч1ула, гьеб гьоркьоб къот1ун буго бищунго лъугьа-бахъин х1алуцараб, к1вар бугеб лах1заталде аслияй герой щвараб бак1алда. Доб совет х1укуматалъул заманалда рахъарал киноязул г1адинаб ахир лъугьун буго гьаб романалъул… гьанже хадуб щиб бук1инебали нужго ургъейилан… Гьебги бараб буго щивасул пикруялъул гъварилъиялдаги г1ат1илъиялдаги.

Хъванни буго Гъалбац1овас рак1-рак1алъ. Цо г1адан-чи вахунареб борхалъиялдеги вахун, гьенисан валагьун жиндаго бихьулеб бугеб щинаб жо хъвараб г1адинан. Бихьулеб бук1ун батизеги бегьула...

Гуронани гьадин кин хъван бажарулеб:

КIиябго жаназаги, цоцазда аскIоб, кьуруда мугъалги цун кIусизарун тун, Хъачалавги Гебекги нохъодаса къватIире рачIана.

– НацIал рихьаралищ хварав чиясдаса тIурулел ругел куц… – илан абуна Гебекица.

– Щибха нацIазги гьабилеб… ГьанжелъагIанги тIуричIого хутIи гIажаиблъи буго…– ян абуна Хъачалас нохъодаса къватIиве ворчIаравго, ворхунги вачIун ва гIолохъабаздехун вуссана: – Нохъоде цебе гамачI гирулеб мехалда жанире ине цIумазе бакI те…

Гьале цойги:

– Дун гьитIинаб мехалда, чIахIияз бицунеб рагIун букIана дида  – ян байбихьана Хъандулалъ, – дун хварайго нужецаги  гIиссиназда бице…

Гьединги абун Хъандулай сихIирго киназухъго ялагьана, жийго хвараб мехалда киналъ щибилан абулебали лъазе бокьараб гIадин.

– Дун хвараб мехалда бице... ЧIаго йигебгIан заманалда дицаго бицина. Доба къажарал ругеб рахъалдехун рагIула цо нилъго гIадаб халкъ. ТIубан батIияб мацI бугониги, нилъерго гIадаб гIамал–хасияталъул чагIи рагIула. Гьениб ккун буго гьадинаб жо.  Лъимер гьабизе йикIун йиго цо пуланай гIадан. ЛъикIай гIадай жо йикIун йиго... Дида цебеса босуге гьаб карщ, дудаго цебеса босе... Гьанже… лъикIай гIадай жо йикIун йиго, чIахIиял бералги ругей... Гьелъул яцги йикIун йиго, амма гьей мадугьалихъ бугеб росулъ йикIун йиго. Гьеб кIиябго росдада гьоркьосан чваххулеб лъарги бугилан бицунаан умумуз. Цо къоялъ лъимер гьабизе йигей гIаданалъул яц ячIун йиго гьеб лъарахъе лъел цIезе. Дозулги нилъерго гIадал гIертIал рукIунел рагIула… Вабабай, вададай! Йиххун хутIун йиго яц! Лъарахъан бачIунеб лъим багIараб кьералъул батун буго гьелда. Танкан гьаналъ бицун буго гьелда лъимер гьабизе йигей яцалъе щиб бугониги ккун батулилан… Дица цо нухалда абунаха дуда, дудаго цебеса босун чIчIикIейин гьеб карщилан...

– Дица дуда цебеса... Дида цебеса босулеб буго дуцаго...

– Вабабай, вададай, цо гIаданалъул яхI гьечIолъи... Гьанже ялагье мун ячIун йигеб бакI... Гьале гьаб бакIалде щвезегIан ячIун йиго, ургъунго хабар бицине дунги тIамун... Гьа, гьанже... Кие дун щун йикIарай?...

Суракъат ханасул рак1алъул к1одолъиялъухъ ралагье цо:

– Ханасги гьабизе ккола Аллагьасе хъулухъ… – илан абуна Доногъоноца сородулеб гьаркьидалъун.

Суракъат велъана, гьанжеги мегежги хъасулаго.

– Дицагийищ Аллагьасе хъулухъ гьабизе кколеб? – илан гьикъана Суракъатица, амма Доногъоноца жаваб кьезегIан чIечIо. – ГIажаибаб жо буго гьеб… Дове нахъбакIалде гIунтIун ун рохъо бахъула гьенир ругел гIадамахъа хурзабахъе базе, киса–кибего хьиндаллъи бугебщинаб бакIалде раккун пихъ босула магъалоялъе, гьединго хIалухъин бугелъуса хIалухъин бахъула, боцIи бугелъуса боцIи бачуна… Дицаго гуреблъидал гьеб кинабго кваналеб, гьеб нилъерго гIадамазе щола… ГIадамал хьихьизе гIололъидал гьеб гьабулеб… Гуржиялъе щвезегIан унарелищ гIолохъаби давлаялда хадур? Цониги чи вихьизаве гьаб ТIалъиялда дица хьихьичIев, дица тIалаб гьабуларев… Дица хьихьун вугевщинав чиясул дидагоцин лъаларо рикIкIен. Чан чи нахъе ун вукIарав кIваричIин дуда цере хIалтIиларилан… ТIад руссун рачIана. Дие хъулухъ гьабизе кколеб рагIуларо гIадамаз… Дицацин хъулухъ гьабизе кколеб буго Аллагьасе… Щибаб къойил гIодор накабиги чIван… Гъоб жо… Чан нухалда гъоб?

– Щуго, – ян абуна Доногъоноца…

Г1ажаибаб, киноялъухъ ралагьун ругеб г1адаб асар гьабула гьеб т1ехь ц1алулаго… Суракъат-Хан… гьесул рагъухъаби… гьесул хъалаби… Т1алъи… т1абиг1ат… ц1умал… бац1ал… г1адамазул рук1а-рахъин… гьезул дин… г1адатал… Мохмохилгун нац1ц1азул бицинего бицунге…

Гьанже раг1а-ракьанде щун дица гьеб т1ехьалъул ножое бицинаро. Ц1аларабго нужедаго бич1ч1ила сундул бицуней дун гьаний йик1араяли…

Гьебго т1ехьалда нужеда батила Гъалбац1овас ц1акъ махщалида, къокъго, бищунго лъач1ого рес гьеч1ел х1ужабиги данде росун хъвараб «Маг1арулазул тарих» - ги. Гьебги гьеч1о раг1а-ракьанде щун, рак1алда бук1араб х1алалъ хъван бахъун, амма… Кинабго маг1арулазул тарих лъалев чиги нилъеда гьоркьов г1емер ватиларо. Амма гьаб Гъалбац1овас хъвараб жог1аги нилъерго умумузул тарихалъул лъач1ого рук1инги «рекъарабги берцинабги» бук1ина… Гьединлъидал, гьалмагъзаби, ц1але… Цо-цо лъималазухъеги бегье, цо ц1ализе бегьулеб г1адаб жо бугиланги абун.

Амма, Гъалбац1овасе Аллагьас расги барахщич1ого кьун бук1ун бугоха пагьмуги, пикру гьабизе гьунарги, хъвадаризе махщелги.

Баху Мух1идинова

педагогикиял г1елмабазул кандидат