Дагъистаниязул рук1а-рахъин лъик1лъизабиялъе, гьезул г1умру гьабиялъул даража борхизабиялъе Дагъистаналъул Президент Р. Г1абдулат1иповас х1адур гьарурал приоритеталъулал проектазда гьоркьоб буго лъай кьеялъул х1алт1и камил гьабиялъе ва цебет1езабиялъе ургъараб «Инсанасулаб капитал» проекталда гьоркьоб «Просвещенный Дагестан» подпроектги.

Г1ун бач1унеб г1ел Ват1аналъул бук1инесеблъун кколелъул ва гьелде т1аде кколелъул нилъер улка цебет1езабиялъул аслияб масъала. Р. Г1абдулат1иповасул т1адкъаялда рекъон, Дагъистаналъул киналго районазда г1уц1изе бихьизабун буго «Бук1инеселъул школа» проекталъе концепция. Кинаб къаг1идаялда гьеб г1умруялде бахъинабизе бугебали ва кинал х1алт1аби гьелда хурхун районалда унел ругелали лъазелъун жакъа ниж дандч1вана районалъул лъайкьеялъул отделалъул нухмалъулев Г1умаров Залимхан Х1асановичгун. Ц1але гьесдаги нижедаги гьоркьоб ккараб гара-ч1вари.

-Залимхан Х1асанович, кидаго г1адин нилъер улкаялда лъай кьеялде к1удияб к1вар кьолеб буго, ургъулел руго лъай кьеялъул ц1и-ц1иял къаг1идаби, пайда босулеб буго церет1урал информациялъулгин коммуникативиял технологияздаса. Бокьилаан лъай кьеялда кинаб х1алт1и гьелда хурхун унеб бугебали бицани.

-«Школа будущего» гьеб ккола «А х1арпалдаса бахъараб, Я х1арпалде» щвезег1ан кинабго х1ажаталдалъун хьезабураб школа. Щивав ц1алдохъанасе ноутбукги, компьютерги, гьеб х1алт1изабун бажарулел учительзабиги, информациялъулаб технология бук1инги.

Дагъистаналъул Президент Р. Г1абдулат1иповасул «Бук1инеселъул школа» концепциялда х1исабалде босулеб буго щибаб районалда гьанжесел компьютералъулал классал, хассал программабаздалъун хьезарурал цифрабазулал лабораториял, бач1инахъего киса-кибго х1ал к1веч1ониги г1уц1изе. Байбихьуда, цо-цо районалда, цо-цониги гьединаб школа г1уц1ани, гьеб бук1инехъин буго цогидал школазулгун бухьен кколеб ц1ияб къаг1идаялда лъай босиялъул къебеллъилъун.

Жакъасел зах1матал экономикиял шарт1азда лъай боси, щвараб лъай пайдаяб куцалда х1алт1изабизе бажари-ккола гьанжесев ц1алдохъанасул аслияб масъалалъун. «Бук1инесеб школа» проекталъ педагог ва ц1алдохъан т1амулев вуго творческияб къаг1идаялъ х1алт1изе, гьанжесел церет1урал технологияздаса пайда босун, г1елмиял ц1илъаби ралагьизе. Жакъа щибаб х1алт1уда х1ажат руго ц1ияб къаг1идаялда, ц1иял информациялъулал технологияздаса пайдаги босун х1алт1изе бажари бугел специалистал. Гьел куцаялъе х1ажалъула, т1оцебе школалда, хадуб т1адег1анал ц1алул заведенияздаги киналго шарт1ал, квег1енлъаби жанир ругел школал ва т1адег1анал ц1алул заведениял.

Гьеб мурадалъе г1оло нилъер районалдаги гьабулеб буго цо къадаралъул х1алт1и. Соналдаса соналде ралел руго ц1иял школал, ясли-ахал, спортивиял школал. Араб соналда ран лъуг1ун х1алт1изе кьуна 130 лъимералъе бак1 бугеб Г1обода ва Шотода росабалъ ясли-ахал. Гьаб соналда х1алт1изе лъугьана Ч1ондокь росдал лъималазул ясли-ахги. Капиталияб ремонт гьабуна Гьоц1алъ ва Харахьи ясли-ахазе.

Араб соналда капиталияб ремонт гьабуна Ч1ондокь байбихьул школалъе, Г1обода, Бакьагьеч1и, Харахьи гьоркьохъел школазе. Нак1к1икь, Байикь ва Гъонохъ росабалъ х1алт1изе кьуна ц1иял байбихьул школал. Рагьизе руго Моч1охъ ва К1ахъ ясли-ахал.

-Щибаб миллаталъул буго жиб гъункизабулеб ва цолъизабулеб аслияб алат-мац1. Президентасул подпроекталдаги буго «Языки народов Дагестана» абураб бут1аялдеги ц1акъ к1вар кьун. Нилъер районалда кин гьеб х1алт1и г1уц1ун бугеб?

-Нилъер улкаялда руго г1ажаибго берцинал миллиял мац1ал ва г1адатал. Гьезда гьоркьосанги нилъее х1ажат буго нилъерго авар мац1 бечед ва берцин, цебет1ураблъун гьабизе. Гьеб масъала г1умруялде бахъинабизе ккани, г1ун бач1унеб г1ел бук1ине ккола жидерго рахьдал мац1 лъик1го лъалеблъун. Гьеб мурадалда нилъер районалда гьаруна г1емерал х1алт1аби. Щибаб соналда районалда т1орит1ула халкъазда гьоркьосеб рахьдал мац1алъул къо, «Бищунго лъик1ав рахьдал мац1алъул учитель» абураб конкурс, хъвала «Рахьдал мац1 нижее г1агараб буго»,-ян абурал сочинениял, гьарула гара-ч1вариял. Ц1алдолезул к1удияб жигарчилъиялда уна «Бищунго лъик1 авар мац1алъул куч1дул рик1к1унезул» конкурс, т1орит1ула маг1арул коч1охъабазул, шаг1ирзабазул росабалъе сапарал, гьарула гьезда хурхун видеороликал. Реццалда уна авар мац1алъул олимпиадабиги. Гьезда лъик1ал х1асилал росарал ц1алдохъабазегун учительзабазе кьола шапакъатал. Гьабулеб х1алт1уе къимат кьолеб бихьараб мехалда, х1алт1уде дагьаб ц1ик1к1ун гъираги балеб буго.

«Просвещенный Дагестагин» проекталда к1вар кьолеб буго г1урус мац1алдеги. «Русско-язычный Дагестан» абураб бут1аялда рекъон районалда т1обит1улеб буго «Книга из рук в руки» абураб литературияб акция, Г. Х. Андерсенил 210 сон т1убаялде, А. П. Чеховасул 155 сон т1убаялде, Есенин гьавуралдаса 125 сон баялде районалда х1исабалде росун руго г1езег1ан тадбирал. Рук1ине руго Пушкинилал ц1алиял.

Ц1алдолезул бергьун к1удияб жигарчилъиялда унел руго «По разделам русского языка» темаялда г1уц1араб лингвистикияб КВН, рагъулаб реццалъул къоял, «Бородинское сражение» диспут.

Жалго муг1алимзабазда гьоркьобги т1обит1ана олимпиада. Районалъул киналго школал хьезарун руго лъай ц1ик1к1арал учительзабаздалъун.

Проекталъул хадусеб бут1а ккола «Англоязычный Дагестан». Районалда ингилис мац1 цебет1езабиялъул мурадалда т1орит1ула рагьарал дарсазул анкьал, школлъималазул олимпиадаби. Ингилис мац1алъул учительзаби г1ахьаллъула фестивалазда, ингилис мац1алъул проектазда, «Бищунго лъик1 ингилис мац1 лъалев» конкурсалда.

Дагьаб цебег1ан нилъер районалъул учительзаби г1ахьаллъана Америкаялъул Алабама штаталъул учительзабазулгун видеоконференциялда, видеодарсал т1орит1ана Мальтаялъул, Кизляралъул, Хасавюрталъул школазда.

Ингилис мац1алда т1орит1ула бат1и-бат1иял диспутал, гара-ч1вариял. Гьединаллъун рук1ана «Вук1а адаб бугевлъун», «Мода ва стиль», «Бергьенлъиялде нух» ва цогидалги тадбирал. Амма руго школал ингилис мац1алъул учитель гьеч1елги. Х1ажалъи буго лъик1ал ингилис мац1алъул учительзабазде.

Цойги дие баян гьабизе бокьун буго, 2020 соналдасан щивав г1аммаб гьоркьохъеб школа лъуг1ун унев ц1алдохъанас кьезе ккола ЕГЭ. Гьеб кьеч1ев чиясе щвезе гьеч1о школа лъуг1иялъул аттестатги. Гьединлъидал щивав ц1алдохъанасдаги, гьезие дарс кьолел муг1алимзабаздаги бич1ч1ун бук1ине ккола ингилис мац1алъул дарсал кин батаниги кьезе ва гьоркьор риччазе бегьунгут1и, гьеб гьанжесел т1алабазда рекъон лъазабизе кколеблъи.

«Информационные технологии в образовании». Районалъул г1емерисел школазда руго информациялъулал технологиял. Руго гьезул г1ей гьеч1еб х1ал бугел школалги. Лъик1аб цебет1ей лъугьун бук1ана школазе миллияб проекталда рекъон хасал кабинетал, школалда х1ажалъулеб къайи-къоно бач1унеб мехалда. Гьедин, 2013 соналда районалъул г1емерисел школазе щун рук1ана компьютералъулал классал, 2014 соналда щвана интерактивиял доскаби. Руго жеги г1ураб къадаралда гьел гьеч1ел школалги. Беццилеб х1алалда гьеч1о компьютераздалъун хьезари районалъул ясли-ахазда ва байбихьул школаздаги. Гьел гьеч1ел бак1азде росизе кумек гьабизе раг1и кьун буго райадминистрациялъул бет1ер Юсупов Саг1ид Камиловичас. Хьул буго т1асияб соналдег1аги нилъее гьел щвезе рук1иналда.

Лъик1аб ишлъун ккана гьеб бут1аялда лъай кьеялъул учреждениязде лъимал къабул гьаризе электроннияб ирга ч1езаби.

-Щивав чиясул бук1уна цо кинаб бук1аниги ишалде машгъуллъи, рокьи. Гьеб цебет1езабизе к1вани, гьев чи к1удияб борхалъиялде вахуна. Нилъер районалъул лъай кьеялъул учреждениязда х1алт1улезул рес бугищ живго цевет1езавизе, гьединал борхалъабазде рахине?

-Ц1алдохъабазул ва жалго муг1алимзабазул лъай борхизабизе, гьезул ц1алуде, х1алт1уде гъира базабизе, гьезул жеги ц1иял борхалъабазде, ц1иял махщелазде рахине гъира базабиялъе районалъул лъай кьеялъул методикияб отделалъул жигарчилъиялдалъун, т1оцебе жиде-жидер школазда, хадуб районалда т1орит1ула бат1и-бат1иял конкурсал, викторинаби, г1елмиял конференциял, диспутал.

Балагьаразе ва жалго г1ахьалчаг1азе пайда ц1ик1к1араб х1алалда уна щибаб санайил т1орит1улел «Лъаг1алил учитель», «Лъаг1алил ц1алдохъан», «Авар мац1алъул учитель», «Бищун лъик1ав классалъул нухмалъулев», «Г1олохъанал гьаркьал» конкурсал. Гьедин, лъималазул к1удияб жигарчилъиялдалъун уна «Бук1инеселде гали», «Портфолио», «Лочнол роржен» г1елмиял конференциял, къецал.

Лъимал Ват1ан бокьулеллъун, бах1арчияллъун, бицараб раг1уе рит1ухъаллъун, къо х1ехьолеллъун куцаялъе школазда т1орит1ула Бергьенлъиялъул, Ват1ан ц1унулезул къоязул х1урматалда К1удияб Ват1анияб рагъул г1ахьалчаг1азулгун дандч1ваял, рагъул соназул хъвадарухъабазул, поэтазул асараздасан т1орит1ула ц1алдолезул конференциял, рагъулаб реццалъул къоял, рагьарал дарсал.

Бокьарав муг1алимасул яги ц1алдохъанасул рес буго бокьараб проекталда г1ахьаллъизе. Гьел киналго тадбиразулъ махщел-гьунар, бажари бихьизабурал рит1ула республикаялде. Гьедин, гьезие рес кьола жалго рихьизаризе. Бергьенлъи босаразе кьола шапакъатал, грамотаби, дипломал.

-Ахираб заманалда г1емерлъулел руго г1олохъанаб г1елалда гьоркьоб гуребги, ц1алдохъабазда гьоркьобгицин наркотикал г1езарулел, гьездасан пайда босулел. Гьел гьукъиялъе, г1олилазда гьоркьоб гьабулеб х1алт1иго бугищ?

-Ват1аналъ, эбел-инсуца муг1алимасда божун, гьесухъе кьун буго, жидерго бищунго хирияб хазина-нилъер бук1инесеб, жидер лъимер. Гьеб божилъи рит1ухъ гьаби, лъимералъе заманалъул т1алабазда рекъон гъваридаб лъайги, лъик1аб тарбияги кьей учителасул х1урматияб налъи ккола. Г1ун бач1унеб г1елалда гьоркьоб бич1ч1и кьеялъул х1алт1и гьабулеб бак1 школа кколелъул, гьезда гьоркьор т1орит1ула наркотиказул заралалъул бицунел гара-ч1вариял, насих1атал гьарула сахаб г1умруялде гьел ах1улел.

-Щиб абизе бокьилеб бук1араб ц1алдохъабазда, умумузда, учительзабазда?

-Дица абилаан лъай кьей г1иц1го школазде рехун теч1ого, умумузги, т1олабго жамаг1аталъго цадахъ лъугьун гьабизе кколин.         

Гара-ч1вари гьабуна Н. Г1алиевалъ.