Бищунго ракълилаб махщел т1аса бищун бук1ана Хунзахъ районалъул Шотот1а росулъа Г1алибегов Сайбулаца. Гьес лъуг1изабуна Ростовалда педучилище. К1удияб гъира бук1ана гьесул г1ун бач1унеб г1елалда г1елму малъизе. Х1алт1ана Г1ахьалч1и, хадуб г1агараб росдал школалда. Т1огьолъ бук1ана г1олиласул г1умру. Анищал бечедал, хиялал гьарзаял рук1ана гьесул. 1941 соналъул апрелалда гьабуна хъизан. Рек1ел пикру данде кколей жидерго росулъа Х1ажимух1амадова Мигъица Сайбулал рокъобе босун бач1ана роц1араб гвангъараб зоб. Хинал бакъул ч1орал, рохел, аваданлъи, бук1инеселде хьул, рек1ел бащалъи. Сайбулал рокъоб бук1ана релъи-хъуй, аваданлъи. Амма, наг1ана батаял фашистаз, гьеб кинабго бец1аб сардиде сверизабуна. Рагъ байбихьун бокьигун армиялде ана. Ц1алула Буйнакскиялда, цинги рагъулаб училищеялда-лейтенантасул чингун рагъде вит1ула гьев. Гьенисан рач1арал руго гьал кагътал. Гьазул маг1наялъухъ балагьун нилъеда к1ола Сайбулал рагъул нухаздасан рилълъине, гьесул пикраби, анищал, рек1ел х1ал бич1ч1изе.

15. 02. 42 с.

«...Гьанже, гьудул, доб Хунзахъа г1адин ине гьеч1о жакъа. Ине руго т1убарал командирзаби ва лейтенанталги гьарун, нилъерго Ват1ан ц1унизе бажари бугел, божарал г1адамаллъун.

Къвариг1унебщинаб кьуна, гьудул, щуго гъоркьан, цо т1асан рет1ел, бусен, къандалъо. Унеб бак1ги (тунки бицатаб бакьулъ бак1 буго) дица кагъат хъвазе бугьуларо...»

Гьебго кагъаталъул бащдаб гlypyc мац1алда хъван буго: «...Я вернусь, будем встречаться весело и жить свободно. Прогоним проклятых вражеских гадов и дадим братьям, женам, родным свободную и вольную жизнь, тогда будем отдыхать с вами вместе...»

22.05.42 с.

«...Дорогой отец, нахожусь на передовой линии. Дорогой отец, тут русским крестьянам, колхозникам, детям и женщинам нанесен большой вред, голод, разруxa. Если смотреть тут, где я нахожусь не осталось кроме птиц ничего, дома разрушены от снарядов. Даже одно яичко не достанешь. Вот, что нам принес враг. Но дорогой отец, мы прогоним врага. Каждый день, дорогой отец, мы наступаем, а они в эти дни, проклятый сволочь, укрепился сильно на одном месте нашего направления, мы окопались временно, от него 400 метра. Сижу пока в окопе до приказа высшего командования...»

6.07.43 с.

«...Салам буго урхъараб, рек1ел гьудул, гьайбатай мокъокъ Мигъиде, мурадги мун сах йик1ин буго... 14 моц1алъ дун ганк1дараб кагъат дихъе щвана, лъана нужер х1ал-х1укму. Хирияй Мигъи, дур кагъат щвеялдаса дун ц1акъ вохана, амма гьеб кагъаталъ дие ц1акъ рек1ее къварилъи бач1инабуна ва дандвит1арав тушманасда дагьабги ц1акъ ццин гьалаглъизабуна. Щай абуни, киг1анго нилъ хвезе рижарал ругониги, дун эбелалдаса ва нужедаса ч1агого ват1алъизавурав чи дир дандвит1арав тушман вуго ва халкъалъулги тушман фашистазул армия дида керен бит1ун цебе бугелъул. Дир хьулги буго т1убан бидулав тушманасда бец1изе щвезе, отомстить гьабизе, хадуб гьезул бет1ер Гитлеридеги ирга щвезе, амма ирга хехго щвела Гитлериде дир щвеч1ониги дир вац русский Иванил. Къуват к1удияб буго Красный Армиялъул. Нилъерги ч1аго хут1арав рукъалде вуссина, хъван батани, нужгун ва сахго данделъизе.

Гьел ццидалал бандаз дагьабги рак1 унтизе гьабуна, щай абуни жидерго къуват бегьич1они ва гьезул атака нахъ ч1ванани. К1иабизе атака, красноармейцазул улбул яцал, хъизан, херал руччаби ва г1исинал лъималги цере къот1ун, гьабула т1аделъи. Цинги гьел руччаби, лъимал бегьарал гъурула рагъда гьоркьоб, бегьарал хут1ула-гьедин буго фронталда,

Вай, гьалмагъ, дида лъала нужееги рохел гьеч1олъи ва маг1ишатги зах1мат бук1ин. Цо къородисес жиндирго гьалмагъасде хъвараб кагъат ц1алидал, гьес хъвалеб бугоан дун г1арадаялъул гулил т1ири щун, бох г1айиблъиялдалъун рокъой виччан, рокъов вуго абун, ва кваназе жо хира буго абун, ролъул пуд 1700 гъурущ, бог1ол пуд 1500 гъ. картошка 450 гъ. абун. Гьеб бихьидал дир ц1акъ рак1 щвана нужеде. Гьанже, гьудул Мигъи, гьабизе жо гьеч1о, сабаб к1удиясул батила. Эбелалъе ккараб бац1ц1адаб къадар, къабулаб х1укму буго. Нахъиязе нужее г1умру кьеги сах хут1аги, нуж расги къварилъахъдуге, хварав ч1аголъуларо, ч1агоязе киг1ан зах1малъаниги. Лъик1 хут1аги. Дунги нужее сахлъи гьарулев Сайбула".

Г1алибегов Сайбула рагъде аралдаса к1игог1ан сон унеб бук1ана хадубги гьес гьадин хъвалеб буго:

"...Нужее бицина: дун 10 моц1алъ фронталъул цебесеб мухъалдаса нахъе вилълъинч1о, оборонаялда щиб ва бак1алъул значение абун, борхалъи бахъизе т1аде ун щиб, ихдал ва хасалихълъи ракьул окопазда (хъощниб) т1амуна. Граждански ч1ужуг1аданалда бер ч1вач1о 9 моц1алъ. Наступление байбихьана Воронежалъул мохъалдасан, тушманасул оборона т1уна, нижеца жанир ине байбихьана январалдаса нахъе освободить (хвасар) гьабуна Воронежалъул Фловский ва бащдаб Курская область. Гьит1инаб к1удияб 70 росулъе дун щвана, гьезул 25 ц1ик1к1араб дандеч1ей бугеб хвасар гьабуна, гьенив дунги ва дида божаралги г1емер ками ккеч1ого, рохалида тушманасул чед, нах, печенаби кваналаго ва шампанский вино гьекъолаго ана. Ахир щвана Курск шагьаралде, гьенив дун лъукъана 2 т1адагьаб цо бак1аб-3 ругъун бук1ана. Цинги гьеб зах1матаб лъукъигун гьакица щиб ва машинаялъ щиб вачун город Рязаналде щвезавуна. Нухт1а 25 къо бана. Гьанже Рязаналъул госпиталалда вуго, бац1 г1адин лъугьине дагьаб хут1ун буго.

Гьенибго хъван буго: «... Я уже чувствую себя ничего, но не доволен тем, что в моем теле вражеская пуля, которая будет мне мешать в дальнейшей жизни. Все же я прошу врачей, чтобы они удалили это, но они не хотят делать операцию, а хотят вылечить поверхностно рану и все...»

Жиндаго ругънал щвараб къоялъул, рагъул байданалда бук1араб х1алкъаялъул бицун, коч1одалъун ва харбидалъун хъвалеб буго рагъухъанас. Нилъеца Сайбулал коч1ое бугеб махщалие къимат кьеларо, амма гьеб ц1алараб мехалъ нилъеда цебе ч1ола бук1араб ах1вал-х1алалъул сурат:

Анлъабилеб февраль цо-къо бук1ана,

Бец1аб ва квачараб, пуй-ч1вай бахъараб.

Амма талих1 гьеч1еб, г1азаб гьарзаяб

Г1емерал чаг1азул рух1ал росараб,

Росабалъа хъамун, болъон бахчизе

Шагьар Курскиялде жаниб к1анц1араб,

Радал кванил г1ужалъ т1аде унел ниж

Т1олго гьел г1ангразда руго дандч1валел.

Бидулал фашистаз бугеб къуват кьун

Жиндир бугеб рух1алъ т1ад ц1а бакана,

Г1арада, пулемет, гьавадул бомба

Кинабго бук1ана нижеде хьалеб.

* * *

"Вперед гьалмагъзаби",- ян цебехун гали лъуна,

Цинги киналго бойци "Вперед, Вперед"- ан ах1ун,

Х1ал бахъун т1аде ине т1олазго байбихьана.

Квег1сахун балагьидал, дагьал регун хут1ана,

Щай нуж регарал абун ах1дезе дун рек1ана.

Иш лъуг1арал ал вацаз бет1ер борхич1еб мехалъ,

Дагьабги ццинги ц1ик1ун, халг1ат цебе турк1ана,

Квег1аб рахъ керемалда дагьабго бух1и гуреб,

Лъугьараб жоцин лъач1о, ч1арбида ккун ватана.

К1удиябго къасдалда т1аде вахъине абун,

Г1унк1рукьалги г1одорцун, цо эхеде гьункьидал,

Кьуруларо къаркъала, рек1ун буго г1одобе.

Г1емераб биги чвахун черхги буго заг1иплъун,

Заман бараб лъаларо, г1одойги рек1ун буго.

Талих1 къараб къаркъала лъуг1унго ккарабилан,

Ругъназда жо къазе чи къвариг1ун дун ах1т1ана.

***

Кваранса вуссиндал санитар ах1ун

Сук1улев чи гьеч1о гьалмагъзабазул.

Мадугьалихъ регун г1емерал руго,

Г1адан ворхуларо хварал лъаларо.

Квег1са валагьидал, гьабе кумекан

Цониги вегарас бет1ер кьурич1о.

Кьижун руго вацал даимго гьанир,

Нужеда гъорлъе хъван дунги тун вуго.

Гьеб къо бакъ инег1ан гьенив ахт1едал,

Жавабгун вач1унев чиго вахъинч1о.

Г1адат1а зузулеб гуллил гурони

Гара-ч1вари дида щибго раг1ич1о.

Чорхолъ гьеч1еб рух1алъул кумек гьеч1илан

Абураб кициги рак1алде бач1ун,

Г1аздаде ц1орораб черх бат1а гьабун,

Нахъ вуссун лъик1илан хъурщана версталъ.

Гьумер-ц1ар лъаларев цо русский Иван

Гьедин хъурщулаго т1аде г1унт1ана,

"Товарищ лейтенант, ругъун киб щвараб?

Гьеб унтулеб бугищ, би г1емер анищ?"

Т1улилав вац г1адин, цо т1адги тирун,

Чол гьокоги бачун, гьев т1аде щвана.

Цо саг1ат иналде гьениса восун,

Микьго километралъ добег1ан бугеб

Росулъ цо Марусял рокъов ватана.

Радаллъаг1ан вугеб бак1 дида лъач1о,

Амма сардилъ рач1ун сестрабаца

Ругъназда катан къай макьилъго лъала.

Радал т1аде ворхун дун валагьидал

Хинаб печрокъов дун тахида вуго,

Гьале сверун лъугьун г1агарлъи буго,

Сестра Марусья, эбел Катия,

Ункъачу Валия, Мария к1одо.

"Мамаша лъим кье",- ян дица гьаридал

Марусяца дихъе, стакан кьуна

Катяца чед босун, к1одоца рахь кьун,

Эхетана сверун, кванай гьабилан.

Гьединаб х1алалда микьго къо бана,

Мадар лъугьарав дун военпомощалъ

Шагьар Рязаналде щвезе гьавуна.

Госпиталалда байбихьана дир ругъназухъ балагьизе, дару гьабизе. Гьениб щивав лъукъарав т1аде восун вук1ана цо-цо пионеркаялъ. Сахлъизег1ан гьаниб газеталги цогидабги ц1ализе, кумек гьабизе дун т1аде восарай пионеркаялъул буго 12 сон.

Гьелда ц1арги Ира буго. Гьелъ дие подаркаби, кагъат, конверт бач1уна. Яцалъ гьабич1еб хъулухъ гьабула.

Сахлъи кьеги русский Ивание ва гlypyc руччабазе. Гьез ва гьелги кумекалъе ккун, Т1адег1анас гьаб иргаялда дун хвасар гьавуна. Гьанже ургъел тун, сахлъун вахъунев вуго. Кват1ич1ого, фронталде ина. Нужер щибго рак1 щоге ч1агоясе сабаб камуларебин. Гьаб лъуг1изе тела. Дунги нужое сахлъи гьарулев Сайбула.

29.03,43 с.

"... Дун вуго гьанже ургъел тун сахлъун, ругънал дир лъилъун рахъана, гьелги рук1ана ургъел гьеч1еб бак1алда: цо бет1ералда кваранаб г1инда цебе, бер-г1иналъе жагъаллъи ккеч1ого лъик1лъун бахъана. Кваранаб квер борлъун бук1ана, лъилъана, гьале кагъат хъвазе к1олеб буго, каранда квег1аб рахъалда рек1еда т1ад, амма гьеб гулла квег1аб бугьнал лагаялда гъоркь хут1ана, операция гьабизе ккеч1ого сахлъун ана. Дунги вук1аравго чи лъугьана, щайт1аналда бадиб гьец1о къаги, гьабсаг1ат щибго жагъаллъи гьеч1о.

Дун гьанже метер, сезе нахъ вуссун фронталде ине вуго, нух бит1ани, дове щвараб мехалъ часталдасан кагъат бит1ила, т1убараб адресгун... Гьанже дур диде щибго рак1 щоге гьев дир эмен ч1аго ватани, гьесулги рак1-мак1 гьабе, амма макьу дие лъик1аб гьеч1о, эмен къварид ватизе вуго, г1айиб гуро ва гьабизе жоги гьеч1о элда заман азалалда хъвараб буго ва бихьулеб гьебго буго. Хъван батани, нилъги сахго, щулаго, аваданго рихьизе руго, батич1они ахираталда рихьилел ратила".

Рик1к1ада тушмангун вагъулев вугев Сайбулае рах1ат хвезабун буго фашистал Кавказалде г1агарлъулел рук1иналъ, гьес инсулгун ургъел бикьулеб буго ва Кавказалдаса фашистал рачахъизе рук1иналда рак1ги ч1езабулеб буго. Т1оцебе гъажалда щвараб ругъун унтиялъул бицунеб гьеч1о, гьес, бицунеб буго фашистал Кавказалде г1агарлъиялъ рек1ее зах1матаб унти лъугьинабун бук1иналъул.

"... Отец, мне обидно, что немец лезет на наш Кавказ, очень тяжело мне это, а мы здесь держим их, а там постепенно предают Кавказ, вот что мне больно. Я, думаю отобьют их из Кавказа".

Сайбулаца рокъоре лъадухъе ва инсухъе хъварал кагьтал руго гlypyc ва маг1арул мац1алда гьеб лейтенантас гьадин баян гьабулеб буго: "... Дорогой отец, я получил от Вас 4 письма, которым я очень рад, но они были написаны на русском языке чисто и аккуратно. Получил еще письмо от Мигъи, которые было написано на русском и ав. языке... Вы конечно, знаете, что их проверяют военной цензурой, поэтому постарайтесь писать на русском языке, иначе их просто выбросят..."

15.07.43

"... Дорогой отец, я сообщаю, что жив, здоров и нахожусь на передовой, на нашем участке сейчас существенных изменений нет и все же немцам покоя тоже не даем. Бывают бои местного значения почти через день. Дорогой отец, фрицам скоро перца дадут, они будут тикать так, как тикали в 1942 году зимой. Победа будет за нами. Ваш сын Сайбула."

Я инсухъе, я лъадухъе т1ок1аб кагъат бач1инч1о, гьел къот1ана. Лъуг1ана рагь. Васас абухъе, бергьенлъи нилъее щвана. Т1ад вуссинч1о Сайбула рагъул майданалдаса. Вас вач1иналъухъ валагьун вук1арав эменги къадар щун ват1алъана. Вокьулев гьудуласул сураталде, кагътазде къулун хут1ана сабурай маг1арулай Мигъи. Бет1ергьанчиясде бугеб рокьиги, рит1ухълъиги борхатго ц1унана ях1 бугей маг1арулалъ. Амма бет1ергьанчиясул хвел-рахъин лъазе бокьун х1асратго йик1ана гьей. Гьелъул рек1еда хъвараб жо бич1ч1араб г1адин, ункъг1алалъул бет1ергьанчиясул х1акъикъат ц1ехезе, хъвадаризе лъугьана яцалъул яс Нурбика. Г1емер хъвадарана гьей, ахир къадги баянлъана Сайбула вукъараб, хвараб бак1.

- Рагъулаб архивалдаса 1982 соналда бач1ана жаваб. Хунзахъ районалъул Шотот1а росулъа Г1алибеков Сайбула госпиталалда хванин ва вукъунги вугин Спаско-Лутовиново росулъ, Тургеневасул усадьбаялда.

1989 соналъул август моц1алда жидерго ункъг1ал Мигъиги ячун Нурбика, Х1ажимух1амад, Гьит1инамух1амад щвана Орловская областалъул Спаско-Лутовиново росулъе Сайбула вукъараб бак1алде. Бак1алъул г1адамаз, ц1алдохъабаз к1удияб х1урматалда къабул гьаруна рик1к1адаб Дагьистаналдаса гьалбал.

Мух1амадрасул Х1айбулаев.