Араб соналъул 28 декабралда къват1ибе бач1ана «Россиялъул Федерациялда гражданазе социалияб хъулухъ гьабиялъул аслуялъул х1акъалъулъ» № 442 бугеб Федералияб закон.

Кинал ц1илъабиха гьеб законалда ругел?

Гьеб ва цогидалги гьединалго суалазе жаваб кьеян нижеца гьарана районалъул социалияб рахъалъ г1адамазе хъулухъ гьабиялъул централъул нухмалъулев Дибирчуев Х1ажи Мух1удадаевичасда. Гъоркьехун бахъулеб  буго гьесдаги нижедаги гьоркьоб ккараб гара-ч1вари.

- Х1ажи Мух1удадаевич, кинаб х1ажалъи  бук1араб социалияб рахъалъ г1адамал  ц1униялъул х1акъалъулъ ц1ияб закон бахъиялъе. Цебе бук1араб законодательствоялъ жаваб кьолеб бук1инч1огойищ  гьанжесел т1алабазе?

- Гьанжелъизег1ан нилъеца пайда босулеб бук1араб закон бук1ана жеги 1995 соналъго къабул гьабураб. Гьеб законалда г1адамазе социалияб хъулухъ гьабиялъул х1алт1ул жаваб кьолаан федералияб централъ ва регионаз. 2015  соналъул январалдасан социалияб хъулухъ гьабиялъул х1алт1и гьабизе ихтиярал кьуна  субъектазухъе ва щибалъ байбихьана жидер ругел ресазда рекъон х1алт1изе. Ц1ияб закон рик1к1уна ц1акъ к1вар бугеблъун ва  жиндир заманалда бахъараблъун. Гьелъ бихьизабулеб буго гьанжесеб заманалъул х1акъикъат, х1исабалде босулеб буго х1алт1ул х1албихьи, гьелдаго гьоркьоб цересел законазул г1оларел рахъал, квег1енлъаби гьарулел руго г1адамазе социалиял хъулухъал гьариялъул х1алт1улъ, ч1ван къот1араб жавабчилъи  бач1инабулеб буго гьел гьарулел организациязде.  Гьеб документалъул аслияб мурадлъун буго Россиялда г1адамазе социалияб хъулухъ гьабиялъул  цогоял нормаби ч1езари.

- Бокьилаан  дуца мух1кан гьаруни  ц1ияб законалъул кинал бут1аби г1адамазе ц1акъго к1вар  бугеллъун кколелали.

- Ц1ияб законалъул аслияб мурадлъун ккола инсанасул г1умру гьабиялъул шарт1ал лъик1лъизари. «Зах1матаб г1умрудул ах1вал-х1алалде ккарав гражданин» абураб бич1ч1и хисизабун буго «социалияб хъулухъ гьабиялде ккарав гражданин» абуралде. Гьединав гражданинасе рихьизарун руго хадусел социалиял хъулухъал:  социалиялгун рук1а-рахъиналъулал, социалиялгин  медицинаялъулал, социалиялгин психологиялъулал, социалиялгин – педагогикиял, социалиялгин ихтияразулал. Хас гьабун рихьизарун руго социалиялгин зах1маталъулал хъулухъал – х1алт1уде росиялда ва цогидалги зах1маталъулал ишазда хурхарал.

2015 соналъул т1оцебесеб январалдасан  кумек щвезе буго кинаб бук1аниги унтудалъун бук1аниги, лугбал лъукъун рук1аниги черхалъе сакъат ккеялда бан жидедаго хадуб хъулухъ  гьабун бажаруларел г1адамазе, цо яги чанго инвалид вугел хъизаназе, ригь аразе. Гьединго сиях1алда руго хъизанал социалияб адабтациялда зах1малъаби ругел: ай х1алт1и  гьеч1олъиялдалъун г1умру гьабиялъе х1ажатал сурсатал гьеч1ел. Социалиял х1алт1ухъаби х1алае ч1ола хъизаналда даг1ба-раг1и, ццим бахъин, ай  руччабазда, лъималазда х1ал гьабулеб ах1вал-х1ал лъугьун бугони. Берзукьа унаро наркоманал, алкоголикал, игроманал ругел хъизаналги.

- Законалда ругел ц1илъабазул цояблъун кколеб буго «социалиял хъулухъал гьариялъул индивидуалияб программа» г1уц1иги. Баян кьуни бокьилаан щиб документ гьеб кколебали. Г1адамазе ц1идасанги документал гьарулелилан бот1рол унти  бук1инадай гьелъул?

- Бач1инахъего абила, ц1ияб законалъ социалиял хъулухъал щолел г1адамазе ц1акъ лъик1ал шарт1ал г1уц1улел руго. Х1исабалде босун буго кумек гьабиялъе «нухлул карта» г1адаб программа х1адуризе. Гьелда бихьизабун бук1уна социалияб хъулухъ гьабиялъул кинаб форма, къаг1ида, роцен, кинаб заманалде х1алт1и кинаб гьабулебали гьабураб къот1и-къаялда рекъон, хъулухъ гьабулел г1адамазул сиях1 ва социалияб  цадахълъел.

Гражданинасе программаялъул буго г1иц1го лъик1лъи, хъулухъ гьабулев чиясда, т1адаб буго гьелда бихьизабун щинаб гьабизе. Мисалалъе босани, гьединаб программа бугев чи цо бак1алдаса цогидаб бак1алде гочунев вугони, гьесие цебе г1умру гьабулеб бак1алда рук1арал бигьалъаби ц1ияб бак1алдаги гьарула. Кинал рук1аниги ц1иял документал х1ажалъуларо.

- Социалиял хъулухъал ч1орогойищ гьарулел яги кинаб бук1аниги харж-мухь х1ажалъулищ?

- Мухь босич1ого кумек гьабула г1овул г1ужде рахинч1ел лъималазе, нагагьаб балагьалде ккарал яги миллатазда гьоркьоб ярагъ х1алт1изабун ккараб даг1ба-раг1иялъул х1асилалда сакъат ккаразе, хъизаналъул щивав чиясе щолеб мухь-харж, г1умру гьабиялъе х1ажалъулеб бищун г1одобег1анаб къадаралъул бащалъиялдаса дагьаб щолел г1адамазе.

- Киб гьабизе бегьулеб гьезие социалияб хъулухъ?

- Ц1ияб законалда мух1канго рихьизарун руго социалияб хъулухъ гьабиялъул бат1и-бат1иял къаг1идаби: рокъоре рач1ун, бащдаб стационарияб къаг1идаялда – социалияб хъулухъ сордо-къоялъул цо ккураб заманалда гьабун, стационарияб къаг1идаялда – анкьида жаниб 5 къоялъ, сордо къоялъго нахъе инч1ого социалияб хъулухъ гьабиялъул организациялда г1умру гьабун.

- Ц1ияб законалъул 22 статьялда бицунеб буго «социалияб цадахълъелалъул». Бокьилаан щиб гьеб кколебали бицани.

- Ц1ияб законалда рекъон социалиял хъулухъазде гьоркьобе унарел  медицинаялъулаб, психологиялъулаб, педагогикияб, юридикияб, социалияб кумек гьабиялъе ведомствабазда гьоркьосеб организациязул гьоркьоблъи. Гьебги бихьизабун бук1ине ккола индивидуалияб программаялда.

- Бач1унеб соналъул январалдасан социалияб хъулухъ гьабиялъул бут1аялде гъорлъе риччалел руго коммерциялъул гурел организациял ва индивидуалиял  предпринимателал. Дур кинаб пикру бугеб гьелда хурхун?

- Ц1ияб законалъ «г1урччинаб канлъи» кьолеб буго социалияб предпринимательствалъе. Рак1алде ккола гьелъ лъик1аб турк1и кьелин социалияб бут1аялда  пачалихъиябгин хасаб бет1ергьанлъиялъулаб  партнерство цебет1езабизе.

- Бокьарав чиясе изну кьолищ гьеб базаралда гъорлъе лъугьине?

- Лъие бокьаниги, амма гьеб гьедиг1ан бигьаго гуро гьабизе к1олеб. Т1оцебе г1уц1изе ккола социалиял хъулухъал гьарулезул реестр. Гьелда гьоркьобе ккезе ккани, юридикияб лицоялъ яги индивидалияв предпринимателас х1исабалде росизе ккола лъик1аланго ч1езарурал т1алабал. Гьеб гуребги, социалияб хъулухъ гьабиялда  хадуб бук1ине буго кьварараб пачалихъияб хъаравуллъи. Гьелда т1адеги, ц1ияб законалда рекъон, жамг1ияб хъаравуллъиги бач1унеб буго. Жамг1ияб хъаравуллъиялъул цо рахълъун ккола социалияб хъулухъ гьабиялъул  организацияз лъидаго бач1еб къимат кьей. Нижер министерствоялъ х1ажатал шарт1ал ч1езарулел руго гьеб къимат кьеялъе. Гьелъие г1оло официалияб сайталда бук1ине буго хасаб бак1, гьабураб хъулухъалъе гьеб гьабурас жинцаго къимат  кьезе.

- Социалияб хъулухъ гьабиялъул кинал ораганизациязе ихтияр щвезе бугеб, социалияб хъулухъ гьабулаго т1ад арал  харжал рец1иялъул мурадалда кьолеб компенсация босизе ва кин гьелъул къадар ч1езабизе бугеб?

- Компенсация кьезе буго юридическиял лицабазе (пачалихъиял (муниципалиял) учреждениязе хут1изег1ан, индивидуалиял предпринимателазе ДРялъул социалиял хъулухъал гьарулел поставщиказул реестралде гъорлъе хъварал, амма пачалихъияб т1адкъай (заказ) т1убазабулел гурел. Компенсациялъул къадар ч1езабизе буго Министерствалъ социалиял хъулухъал т1уразариялъе ч1езабурал тарифазда рекъон.

- Щивав чиясул г1умру мух1канго хъорщода лъун бажаруларо. Ккезе бегьула лъие бук1аниги  социалияб хъулухъ гьабиялъул учреждениязул х1алт1ухъабазул кумек хех гьабун къвариг1араб заманги ва гьелъие х1ажатал документал гьаризе заман г1унгут1иги. Гьедин ккани щиб гьабилеб?

- Гьединаб ах1вал-х1алги х1исабалде босун буго ц1ияб законалда. Гьедин ккани, гьарула хехал социалиял хъулухъал. Гьел гьарула индивидуалияб программаги г1уц1ич1ого, къот1и-къайги хъвач1ого. Гьелда абула  нахъ бахъизе бегьулареб социалияб хъулухъилан. Гьеб бук1ине бегьула мухь босич1ого кваназари, рет1ел-хьиталдалъун, т1оцебесеб х1ажалъиялъул къайиялдалъун хьезаби, материалияб кумек гьаби г1адаб хъулухъ.

- Ц1ияб закон бахъун бук1иналъул хабар лъайдал, г1адамазул рах1ат хун буго гьеб лъик1дай яги квешдайян. Дуда кин рак1алде кколеб?

- Гьединаб рах1атхвей  бич1ч1улеб жо буго. Абизе бокьун буго киналниги нижер социалияб хъулухъ гьабиялъул учреждениял х1алт1улел руго бук1ине кколеб къаг1идаялда. Ц1илъаби гьарунилан социалияб хъулухъ щолеб бук1арал г1адамазе цо къоялъги гьеб щвеч1ого хут1изе гьеч1о, щай гурелъул данде кквей бук1ине бугелъул «кин бук1араб ва кин бугеб» абураб. Ц1ияб законалда рекъон рук1ине ругел хиса-басияздаги цере рук1араздаги гьоркьоб бук1ине буго цо х1алалдаса цогидалде рач1унеб заман, ва амма 2014 соналъул 31 декабралде щвезег1ан гьарулел рук1арал социалиял хъулухъаздаса ц1иял, лъик1лъун гурого квешлъизе гьеч1о.

Гара-ч1вари гьабуна Н. Г1алиевалъ.