Имам Шамилил машгьурав наиб Х1ажимурадил х1акъалъулъ тарихчаг1азда гьоркьоб гуребги рук1уна бах1сал. Жамаг1аталъги г1емер бицуна гьесул г1умрудул нухалъул. Цоял къеркьолел руго къаркъалаги бет1ерги цолъизабун. Кавказалъул рагъул к1удияв рагъухъанасул жаназа ракьулъ букъеян, цогидаз байбихьун буго «Х1ажимурад. Жизнь на вершине отвагиян» ц1ар бугеб кино бахъизе лъабабилез, ц1ар арав маг1аруласул г1умруги бич1ч1ич1ого, Х1ажимурадиде хилиплъиялъул г1айибги г1унт1изабулеб буго. ДГУялъул профессор, «Аваразул милиябгун культурияб автономиялъул правлениялъул член Тимур Айтберовас «НД» газеталъул ц1алдохъабазе Х1ажимурадил х1акъалъулъ жиндирго пикру г1ахьал гьабулеб буго.

«Сундасаго цебе лъазабизе ккола Россиялъул империялда Х1ажимурадица кколеб бук1араб бак1,- ан рик1к1унеб буго Айтберовас. -Гьайгьай Л. Н. Толстояс жиндирго асар «Х1ажимурадилалда» г1адин бах1арчиясул хасият лъицаго рагьиларо. Толстояс жиндирго къисаялда кьун буго маг1аруласул гвангъараб хасияталъул сурат ва дагъистаниязул психология рагьун буго.

Кавказалъул рагъул х1акъалъулъ г1емераб материалги ц1алун, хъвана Л. Толстояс «Х1ажи-Мурат» къиса. Щаклъи гьеч1ого, Кавказалъул рагъ лъазабиялъулъ асаралъул к1вар к1удияб буго. Амма гьебго заманалда, художественнияб асаралда мугъч1вайги гьабун, тарихиял х1ужжабазе къимат кьезе бегьуларо. Нилъер заманаялъул цо-цояз художественное асар х1акъикъияб тарихияб х1ужжалъун рик1к1унеб буго. Гьебго гъалат1 такрар гьабулеб буго профессионалиял тарихчаг1азги.

Масала, к1удияв хъвадарухъанасул къисаялда мугъч1вайги гьабун, Шамилие хилиплъиялъул г1айиб гьабулеб буго наибасде. Бах1арчиясул ц1ар Х1ажимурад бугез гьеб хисизе къасдалцин гьарулел руго. Гьебго заманаялъ доб XIX г1асруялъул бащалъуда г1урус разведчиказухъ бук1ана Х1ажимурад кверде ин Имаматалда раг1а-ракьанде щун ургъараб хасаб операция (спецоперация) бук1ин ч1езабулел х1ужжаби. Х1акъикъаталдаги г1урусазухъе-Кавказалъул сардарасул (наместникасул) кодове-разведкаялъул мурадалда вит1ун вук1ана.

К1вар бугеб иш буго Дагъистаналъул источниказул кьуч1алда Х1ажимурадил х1акъикъияб г1елмияб биография хъвай. Х1акъикъиял х1ужабазда мугъч1вайги гьабун, гьединаб биография хъвазе жакъа рес буго. Дица Х1ажимурадил г1умру т1адч1ун лъазабич1о, амма цо-цо х1ужжаби рехсезе к1ола. Масала, абула Х1ажимурадица Табасараналъулазул боц1и бахъанин, гьез Шамилиде г1арзги бахъун, имамас Х1ажимурадие тамих1ги гьабунилан. Нижехъ буго Х1ажимурадица Табасараналде гьабураб чабхъен бихьарав табасаранас г1араб мац1алда хъвараб документ. Гьес хъвалеб буго цадахъ жиндирго 500 аваравгун вач1ана мукъодисияв инсан («святой человек») ва байбихьана ханзабигун ва бегзабигун рагъ гьабуна. Нижги рагъанин Х1ажимурадие кумек гьабунан хъвалеб буго дол лъугьа-бахъиназул нуг1ас.

Л. Толстоясул къисаялда бук1ахъе, Хунзахъа Х1ажимурадил бет1ер къот1ун буго Х1ажиагъа Елисуйскияс. Гьеб версиялъул рахъ кколеб буго цо-цо политиканаз ва Х1ажимурдил биография чаг1иян абулез. Х1ажиагъал х1акъалъулъ г1емерал баянал лъала. Гьев ккола Закаталаялдаса аварав, Закавказиялъул Елисуялда вук1арав имам Шамилил балъгояв вакил, милициялъул офицер, г1урус армиялъул цогидал чиналгун цадахъ Х1ажимурад сверун кквеялъулъги г1ахьаллъун вук1ана. Авар мац1алда Х1ажиагъаца ах1ана «Х1ажимурад, кверде вач1а»,- ян. Кверде вач1ани, Х1ажимурад хвасарлъизе бегьилин хьул бук1ун. Амма Х1ажимурад хъатикь ханжаргун гьезде т1аде ана ва кверзул бащалъи гьеч1еб рагъулъ хвана. Х1ажимурадил жаназа Шеки (Азербайджан) шагьаралде босана ва гьениб, Тифлисалъул начальствоялъ амру гьабун, наибасул бет1ер къот1ана гьез.

Х1ажимурадил биография хъвазе документал г1унги т1ок1алъ руго. Х1ажимурадил г1емерал кагътал, Шамилил ц1аралда рит1арал донесениял нахъе ц1унун хут1ун руго. Югалъул Дагъистаналда Х1ажимурадида хадуб хъаравуллъи гьабулев вук1арав Шамилил «чекист» Маммал имамасухъе рит1улел рук1арал балъгоял донесениялцин нахъе ц1унун руго.

Х1акъикъияб ва бит1араб биография гьеч1ого имам Шамилил наибасул х1акъалъулъ унго-унгояб, рит1ухъаб кино бахъизе бажаруларо. Х1акъикъаталде данде кколарел х1ужжаби киноялде гъорлъе рачине бегьуларо.

Л. Толстоясул къисаялдасаго г1адинаб пайда кинофильмалъги кьезе бокьун батани, гьеб ишалде ц1азе ккола унго-унгоял профессионалал ва финансазул сурсатал.

Тимур Атаевасул статья къокъ гьабун газеталъе х1адурана Г1. Г1исаевас.

Бук1ина бах1арчияв Х1ажимурадил х1акъалъулъ кино

Хунзахъа Х1ажимурадил х1акъалъулъ г1емераб хъван буго. Хасго машгьураб буго Л. Толстоясул «Х1ажи-Мурат» къиса. Х1ажимурад вук1ана унго-унгояв патриат, ц1акъ бах1арчияв, реццалъе мустах1икъав къадруяв чи. Гьесда лъалаан г1емер бат1и-бат1иял мац1ал, авар мац1 гурел гуржи, чачан, лъараг1 мац1алги. Х1ажимурад вук1ана ц1акъдинияв, Аллагьасукьа х1инкъарав как толарев чи. Г1арабиялдаса шайихзаби Амир Ах1мадил, Амир Г1абасил ва гьезул мутаг1ил Абулмуслимил зияратазде г1емер хьвадулаан. Кавказалда ц1акъ машгьурав чи вук1ана Х1ажимурад. Х1ажимурад вук1ана гьурмалъа берцинав чи, цо-цояз бат1айиса бицаниги. Г1емерал рагъазул г1ахьалчи вук1ана Х1ажимурад. Гьев г1емер к1анц1улаан дандиязул ракьалде. Чабхъада ун бахъараб бечедаб давла Хунзахъ т1алъиялдаги цогидал бак1азулги росабазул мискинзабазе, росал гьеч1ого хут1аразе, ятимазе бикьулаан. Кабардиялде гьабураб чабхъеналъул заманалда Х1ажимурадил ц1одорлъи бах1арчиялъ гъуриялдаса ворч1ана Шамиль ва гьесул бо. «Сухариялъул экспедициян» ц1ар щвараб рагъулъ бодул цевехъанасул гьунар бихьизабуна Х1ажимурадица: Гросмейстерас г1адин Х1ажимурадица к1ийиде рикьизаруна тушманасул аскар, нахъасан т1аде к1анц1ун гъурана ва тарихалъул гьеб заманалда бук1араб Дагъистан мук1ур гьабиялъул план к1алагъоркье ч1вазабуна. Ц1акъ щулаго ц1унараб Темирхан-Шура шагьаралде т1аде к1анц1арав Х1ажимурадица гьит1инаб зарар гуро тушманасе гьабураб. Гьеб бах1арчияб ишалъул х1акъалъулъ хъвараб халкъияб кеч1алда буго (подстрочный перевод Г1. Г1исаевасул).

Исламги имамги рихарал тушбаби лъараг1лъиялдасан рач1унел руго

Г1арададул ц1аялъ бух1улеб буго гьез Дагъистан.

Амма руго Имаматалда рек1елъ ц1а бугел бах1арзал

Сардилъ ина гьел гьужумалъ Х1ажимурадица гьабила бет1ерлъи.

***

Жакъа ц1ар араб творческияб цолъи «Панорама» цолъиялъ «Х1ажимурад бах1арчилъиялъул т1огьив» абун ц1ар бугеб кино бахъулеб буго. Киносъемкаби байбихьана 2013 соналъго. Гьелъул х1акъалъулъ «Новое дело» газеталда статьяги бук1ана. Сценариялъул авторлъунги продюсерлъунги вуго ДРООА «Авиценнаялъул вице-президент Хунзахъа Г1абдурах1манов Мух1амад. Режиссерасул кумекчилъун ва операторлъун вуго документалиял ва художественниял фильмаби г1уц1аралъухъ 15 шапакъат щварав Г1абдула Бечедов. Тарихалъулав консультантлъун вуго ДГУялъул историялъул профессор Тимур Айтберов.

Х1ажимурадил х1акъалъулъ Западалда 2, Турциялда 1 кино бахъун буго. Амма гьанжелъаг1ан Х1ажимурадил х1акъалъул гьесул ват1аналда цоцин фильм гьеч1о. Х1ажимурад г1адинал г1адамал азарго соналъ цо вижула. Нилъерго бах1арзал к1очене бегьуларо. Бах1арчилъиги рецц ц1арги Х1ажимурадил абадиялъего Хунзахъги Кавказалъул муг1рулги рацизег1ан руго. Нилъер цересел умумузул бах1арчиялъ, ват1ан бокьиялъ Хунзахъ росдал ц1ар дунялалъул тарихалда меседил х1арпаз хъван буго.