Щибаб санайил их щведал нилъер  районалда ч1ола гъут1би. Гьаб ахирисеб к1иго соналъ ч1олел гъут1биги, гьел ч1олел г1адамазул  къадарги  г1емерго ц1ик1к1ана. Щиб пайда бугеб гъут1бузул нилъее, гьедин т1ад ч1ун гьел ч1езе ккани?

Жеги школалдаго биологиялъул дарсида учителас нилъеда малъула гъут1буз гьава бац1ц1ад гьабулилан. Гадада гуро г1алимзабаз рохьалде абулеб планетаялъул «гьуърулилан». Г1урччинлъи бук1инч1ебани х1ухьел ц1ан бажарулеб бац1ц1адаб гьаваги бук1унароан, дунялалда г1адамазухъа г1умру гьабунги  бажарулароан. Гъут1буз гьаваялда гъорлъ бугеб  заралияб  углеродалъул диоксид жидеего ц1ан, гьаваялде биччалеб буго бац1ц1адаб кислород. Ц1ик1к1араб къадар х1урул  ч1ола  т1амхазда, г1аркьалабазда, гъот1ол рохтиялда т1ад. Бат1и-бат1иял гъут1би ругел рохьил цо гектаралъ лъаг1алида жаниб ккола 54 тоннаялде щвезег1ан х1урул. Х1ур гуребги гъут1буз, г1урччинлъиялъ кколел руго заралиял газал, аэрозолазул бак1ал частицаби ч1олел руго т1амхазда, г1аркьалабазда, рохтиялда т1ад.  Гьоркьохъеб къаг1идаялда цо саг1тида жаниб цо  гектаралда ругел гъут1буз, хъархъаз ц1алеб буго 8 литраялде щвезег1ан углекислотаялъул. Саг1тида жаниб гьедиг1анасеб къадар углекислотаялъул къват1ибе кьолеб буго 200 чияс. Балагьеха, г1урччинлъи бук1инч1ебани бац1ц1адаб гьаваго бук1ине бук1ун гьеч1о дунялалда.

Гьава чороклъиялдаса бац1ц1ад гьаби  гуребги щиб пайда цоги бугеб гъвет1-хералъул?

Гъвет1-хералъ дагьлъизабулеб буго гьорол хехлъи. Ч1езабун буго бак1-бак1алда ругел гъут1бузцин гьорол хехлъи хьадарлъизе гьабулилан. Рохьил жанибе анаг1ан гьорол гьаракь дагьлъулеб буго, 120-240 метралъ рохьил жаниб т1убараб сих1къот1и бук1унеб буго. Гьорол хехлъи гуребги, гъут1буз кколеб буго транспорталъул ва цогидабги хъуй. Рукъзабабзда, ч1ах1иял нухазда гьоркьор ругел парказ, гъвет1-хералъ 5-10 проценталъ дагьлъизабула хъуй. Гъут1бузул караз кколеб  буго 26 процент гьаракьалъул, хъуй-хъаялъул. Ч1ах1иял рохьаз самолетазул, вертолетазул  моторазул гьаракь дагьлъизабулеб буго 22-56 проценталъ. Гъут1буз гуребги, ч1ах1-хералъцин хъуй 5-7 фоналъ дагь гьабулеб буго. Гъвет1-хералъ бац1ц1ад гьабула ва ц1унула лъим ва ракь. Гъут1бузул кьалбаз ц1ула ракьуда гъоркь рук1унел лъинал. Гъут1би гьеч1они ц1ик1к1уна ракьуда гъоркь ругел лъинал, гьел ц1ик1к1ани лъим к1анц1ула. 1988 соналъул риидала Бангладешалда ккараб балагьаб лъим к1анц1иялъе г1иллалъун ч1езабуна  Индиялъул  севералъул ва Непалалъул муг1руздаса  рохьал къот1ун лъуг1и.

Г1азу биун, ц1адал ран лъугьараб лъимги г1орал, лъарал т1аде рахине теч1ого ц1ула гъут1буз.

Гъут1буз рекъезабула гьаваялъул реччел-бакъвайги. Ч1езабун буго, гъвет1-хер бук1инч1ебани океаназул, ралъадазул раг1аллъабаздаса г1ебеде гурони, гьел гьеч1ел ракьазда ракъдаллъиялъ г1умру гьабизе зах1мат бук1инилан, х1атта г1емерисел бак1азда ракьал салул авлахъазде сверилаанилан.

Гьебгощинаб пайда гуребги, г1урччинлъиялъ къват1ибе кьолел фитонцидаз ч1валел руго микробал, заралиял бактериял. Нак1к1ил гъот1олъ рук1уна  провитамин А, С, К, В₁, В₂, РР ва Р витаминал. Чанги дараби гьарулел руго ч1ах1-хералдаса рахъулел пайдаял жалазул.  Масала, аспирин гьабулеб буго  тропикаялда  ругел риц1ц1ил гъут1бузул т1амхаздаса бахъараб жоги  х1алт1изабун. Гьединго гъут1буз г1адамасе кьола кофе, какао, ц1алакьо, пихъал, специял.

Гъут1биги, ч1ах-херги къвариг1унеб  бук1инч1ебани г1адамал х1ухьбахъи гьабизе  т1абиг1аталде инароан. Гьанжесеб медицина мук1урлъана т1абиг1аталда рук1иналъ инсанасул сахлъи лъиклъизабиялъе. Гьуърузул  унтаби ругезе х1ухьел ц1азе  бигьа гьабула, чорхол х1ал лъик1лъизабула рохьор тира-свериялъ.

Бакъ бух1араб мехалъ кинавго чиясе бокьула гъот1ол раг1дукь ч1езе. Раг1ад гьабиги гуребги, гъут1буз бакъул хинлъи г1одобцинабулеб буго. Гьедин цого бак1алда асфальталда т1адалдаса гьогьоми ц1ик1к1араб бук1унеб буго ч1ах1-хералда т1ад бугеб гьаваялъул.

Г1адамасул г1умру санаг1атаблъун лъугьинабизе чара гьеч1ого къвариг1уна гъвет1.

Бищун г1адатияб стол-бак1цин, хут1араб мебелалъул бицинч1ониги, гьабула ц1улал. Кагъат гьабизеги къвариг1уна гъут1би. Нужеца абила кагътил бак1алда гьанже компьютерал, пластик ва гь.ц. бугилан. Амма  ц1и баккаралъул кидаго гуро пайда бук1унеб. Кагътил ва картоналъул т1абиг1аталъе зарал гьеч1ониги, пластик баккиялъ кьищни-къулги  г1емерлъана, гьелъул заралги  ц1ик1к1араб буго.

К1очон тезе бегьуларо, нилъее минаг1адаб бак1 г1алхул х1айваназе рохь бук1инги.

Гъут1би ц1ик1к1анаг1ан, нилъеца гьезие  хъулухъ гьабунаг1ан, гъут1буз нилъее кьолеб пайдаги ц1ик1к1уна. Гьедин, дунялалда лъуг1унеб буго  г1адамасулги т1абиг1аталъулги цоцазе кумекалъулаб  круговорот.

П. Гунашева.