Революциялъул ва граждан рагъазул сонал рик1к1алъанаг1ан ц1ик1к1ун нилъер рак1азе г1агарлъулел руго доб заманалда бах1арчилъиялда рагъарал ва къох1ехьеялъул мисал бихьизабурал г1адамал. Гьединазул цебесеб кьералда вук1ана нилъер ракьцояв, революционер ва г1уц1арухъан Муслим Атаевги. Гьесул бах1арчиял ишазул ва гьес гьарурал гьунаразул тарихалда г1емераб хъван буго. Амма бицине хут1арабги жеги г1емераб буго. Гьесда Муслимилан къокъ гьабун абулаан. Атаевасул т1убараб ц1ар бук1ана Абулмуслим.
Абулмуслим Атаев гьавуна Хунзахъ росулъ, 1891 соналъ г1адатияв маг1аруласул, мискинав векьарухъанасул хъизаналда. Атаевасул талих1лъун бук1ана доб заманалда лъай босизе щвей. Гьев ц1алана араб г1асруялъул ахиралда, Хунзахъ рагьун бук1араб гlypyc школалда. Гьесда цадахъ рук1ана гьевгог1адин тарихалде гьоркьоре жал арал бах1арзал М. Дахадаев ва М.-М. Хизроевги. Гьенив лъабго соналъ ц1алулаго Абулмуслимица бихьизабуна лъик1аб пагьму-гьунар ва лъай босиялде бугеб к1удияб гъира. Лъик1ал х1асилазда гьеб байбихьул школа лъуг1изабун хадув Муслим вит1ула Гъуниб округалъул начальникасул писарасул кумекчилъун х1алт1изе. Лъабго сонг1анасеб заманалъ гьеб ишалдаги вук1ун, лъик1ав х1алт1ухъанлъунги вихьизавун Атаев вит1ула гьебго округалъул Анцухъ участкаялъул начальникасул писарлъун. Гьеб заманалда байбихьана к1удияв революционерасул пачаясул зулмуялде, мискин халкъалъе гьабулеб бук1араб къварилъиялде данде къеркьей. Гьелда бан Абулмуслимидаги гьесул начальникасдаги гьоркьоб бижула раг1и дандеккунгут1и ва хут1уларо тунка-г1уси гьеч1огоги. Тунка- г1усиялъе абуни бит1ахъегояб г1иллалъун бук1уна Анцухъ участкаялъул начальникас цо маг1арулав х1акъир гьави, жиндирго кабинеталъуса къват1иве вачахъи.
Атаевасе хираго ч1ана гьеб начальникасде данде вахъин. Начальникас гьев судалде кьола жив гьес инжит гьавуниланги бихьизабун. Абулмуслимида кутакалда лъалаан пачаясул судалъ жинда дагьабг1аги гурх1и гьабизе гьеч1еблъи. Цо талих1алъ гьесие xlaлae ратана г1адамал. Мискиназул рахъ кколев гьев анцухъдерил жамаг1аталъе вокьана ва иш судалде ккедал гьесие кумек гьабуна балъго нахъе ине.
Кинабго гьеб лъугьа-бахъарабги х1исабалде босун Атаев кьун г1арзагун лъугьуна Дагъистаналъул рек1аразул полкалде. Гьесдаго цадахъ гьеб полкалде рач1уна гьит1инав вац Расулги вацг1ал Г1абдулкъадирги.
Доб бук1ана 1914 сон. Байбихьун бук1ана т1оцебесеб дунялалъул рагъ. Полкалде вач1ун г1емераб мех балелде Абулмуслим т1амуна взводалъул командирлъун. Гьедин ккеялъе кумек гьабуна Атаевасда гlypyc мац1 лъалеб бук1иналъги, лъай бугев чи гьев вук1иналъги, сверухъ ругездехун гьесул бук1араб хинаб балагьиялъги. Кинабго гьеб г1уна къокъидго Атаевасул къадру - къимат борхиялъе. Гьесул кумекалдалъун полкалде лъугьана г1емерал ракьцоялги. Гьабсаг1аталда тарихалда лъалел баяназда рекъон доб заманалда гьеб полкалда хъулухъ гьабулеб бук1ана цох1о Хунзахъ росулъа 54 г1олилас.
Г1емер заман иналде полк бит1ула Австриялъулгун Германиялъул рагъде. Гьеб цолъизабула Кавказалъул г1олохъабаздаса г1уц1араб «Г1алхулаб дивизиягун». Гьенивги Атаевас жив вихьизавуна къвак1арав рагъухъанлъун. Гьенир гьарурал гьунаразухъ Атаевасе щвана офицерасул чинги к1иго Георгиясул г1арцулаб киласги. Чанц1улго гьенив лъукъаниги Абулмуслим фронталдаса рик1к1алъуларо. Ругънал ц1илъун рахъиналдего гьев ц1идасан полкалда цадахъ вук1уна. К1удияб ишлъун бук1ана гьенир маг1арулаз цадахъ рук1арал ч1варал г1олохъаби бусурбабазул къаг1идаялда ахираталде т1орит1иги. Гьедин вукъана Атаевас ва гьесул гьалмагъзабаз анц1ила цо росуцояв.
Дунялалъул гьеб рагъулъ Россиялъ гьабулеб г1ахьаллъиялъул мурад халкъалда хехго бич1ч1ана. Гьеб мехалда Абулмуслимги гьесда цадахъ рук1аралги Ват1аналде т1адруссана. Амма ракълилаб г1умру гьеб заманалда Дагъистаналдаги бук1инч1о. Муг1рузул улкаялдаги унеб бук1ана революциялъул ва контрреволюциялъул къуватазда гьоркьоб тунка-г1уси. Абулмуслимица гьениб революциялъул рахъ ккуна ва лъугьана партизаназул къокъа г1уц1изе. Гьеб ишалде Атаев ц1аялъе к1удияб х1алт1и гьабуна машгьурав революционер Мух1амад-Мирза Хизроевас. Баг1арал партизаназул командирлъун ккарав, 28 сон барав Атаевасул къадру кутакалда ц1ик1к1ана Хунзахъ хъалаги ц1унун Х1оцоса Нажмудинил аскаразде данде вагъулаго 1918-1920 соназда.
1921 соналъ гьев т1амуна Хунзахъ гарнизоналъул начальниклъун. Доб заманалда ккарал г1емерал ва к1вар бугел лъугьа-бахъиназул газеталдаса бицун х1ал к1оларелъул, Атаевасул х1акъалъулъ бицен къокъ гьабизе кколеб буго. К1удияб багьадурлъиялда ц1унана гьес ва гьесул нухмалъиялда гъоркь партизаназ Хунзахъ хъала.
1920 соналъул январалда Атаевасул партизанал цолъула Баг1араб Армиялъул дивизиялъул часталгун ва цадахъ лъугьун кьаби щвезабула революциялде данде ч1араб къуваталда.
Гьел соназда бихьизабураб бах1арчилъиялъухъ Атаевасе кьуна “Баг1араб Байрахъ” орденги, т1ад ц1ар хъвараб меседил саг1атги, хвалченги ва гьединго Дагъистаналъул революциялъулаб советалъул х1урматалъул грамотаги.
Хадусеб г1умруги Абулмуслим Атаевас бухьинабуна рагъулаб хъулухъалда. Хадув х1алт1ана Дагъистаналъул рагъулав комиссарлъун, республикаялъул миллиял рек1аразул полкалъул командирлъун ва гьелдаго цадахъ т1убазарулел рук1ана Дагьистаналъул жанисал ишазул наркомасул ишалги.
1930 соналъ Северияб Кавказалъул ва Дагъистаналъул цолъизабураб полк бахъинабуна Владикавказалде. Гьенир Атаевас ункъо соналъ т1уразаруна бат1и-бат1иял командирлъиялъул ишал. Гьесда бич1ч1улаан унго- унгояв командирлъун лъугьине кканани гъваридаб рагъулаб ва политикияб лъай щвезе кколеблъиги. Гьеб мурадалда ц1ализе лъугьана 30 аб. соназда Москваялда рагъулаб академиялде. Гьес т1олабго лъайги, рагъулаб х1албихьиги кьуна г1олохъанал солдатазе ва офицерзабазе. Ахирисел соназ Атаевас хъулухъ гьабулеб бук1ана Белоруссиялъул рагъулаб округалда. Гьев вук1ана округалъул командир К. Е. Ворошиловасул заместительлъун, полковникасул чиналда.
Багьадурасул гьайбатаб ва мисалияб г1умру х1абургъинабизе къасд ккарав хиянатчи Ломоносовасул х1аракаталдалъун 1938 соналъ Атаев жанив т1амуна ва гьесде гьересиял, кинабг1аги кьуч1 гьеч1ел г1айибал г1унт1изаруна. Кинго рек1к1ал мурадазе мук1урлъизавизе к1веч1ев маг1аруласда туснахъалда к1алал гьикъула. Гьедин 1939 соналъ гьев туснахъалда хвана.
Ват1аналдеги вачун шарг1ияб нухалда т1овит1ана гьев ахираталдеги. Гьесул хоб буго Буйнакскиялда.
Амма Атаевасул ц1арги, ишалги гьунаралги, г1адамаздехун гьесул бук1араб рокьиги, тушманасда гьес бихьизабураб къвак1иги рокьукълъиги наслабазе мисаллъун хут1ана.
М. Дарбишев, Дагъмузеялъул Хунзахъ филиалалъул архивалдаса.
|