Цогидал муг1рузул районалдаго г1адин нилъер районги, росдал маг1ишаталъул район бугин абуни дун мекъи ккеларилан ккола. Гьениб г1езабулеб аслияб ниг1матги, гьан, рахь, х1ан, г1и-боц1удаса бахъулеб ниг1мат бук1ин лъаларев чиги къанаг1ат ватиларо.

Амма щаялиго, гьаб ахирияб заманалда киг1ан Россиялъул, республикаялъул чиновникал, х1атта росдал маг1ишаталъул министрал, росдал маг1ишаталде кьолеб к1вар ц1ик1к1ун бугилан ах1даниги, г1адатияв г1и-боц1ухъанасда, хурухъанасда, ахихъанасда гьеб к1вар кьолеб бук1ин бихьулеб гьеч1о. Лъаларо, рицатал папкабазда жанир лъурал т1амчазда гьоркьор, гьеб х1акъикъаталдаги ц1ик1к1ун батизеги бегьула.

Гьал къояз росдал маг1ишаталъул отделалде щварай дида рак1алде ккана районалъул росдал маг1ишаталде пачалихъалъ киг1ан к1вар кьолеб бугебали, маг1ишатазда хасалиде гьабураб х1адурлъиялъухъ, г1и-боц1ул къадаралъухъ, гьездаса бахъулеб продукциялъухъ хал гьабизе.

Хал гьабиялъ бихьизабуна цересел соназде дандеккун кьолеб к1вар хисун гьеч1еблъи, доб мехалъго г1адин хур бекьизеги г1и-боц1уе кьезеги хьонал, кормаби зах1матго гурони щолел гьеч1олъи, росдал маг1ишаталда бугеб техника басралъун бук1ин. Г1езабураб продукция кьезе бак1 гьеч1олъи ва цогидабги.

Х1акъикъаталдаги, гьенир ругел баяназда рекъон нилъер районалда, гьаб соналъул сентябрь моц1алде щвезег1ан маг1ишатазда хьихьун буго 4192 бет1ер ч1ег1ербоц1ул, 62913 бет1ер г1и-ц1аназул. 9 моц1ил х1асилазда рекъон районалда беч1ч1ун буго 23172 центнер рахьдал, нахъраталие лъун буго 45 азарго тонна хъач1аб раг1и-хералъул. Бугеб боц1ухъ балагьун гьеб г1емер гьеч1о, дагьабиланги кинха абилеб, жеги цо-цо СПКяз, ОПХялъ мух1канал баянал кьун гьеч1еб мехалъ.

Къокъ гьабун абуни, бихьулеб буго доб цебе ч1ун хут1арабилан киназго к1алдиб х1ац1у ккун бицунеб замамалде дандеккун, нилъер маг1ишатал ч1унтун, риххун лъуг1ун рук1ин. Мисалги бачун тела, дида лъалеб мехалъ Хунзахъ Хизроевасул ц1аралда бугеб колхозалда хьихьун бук1ана 2 азаргоялдаса ц1ик1к1ун беч1ч1улеб г1ака. Жакъа районалъул 24 маг1ишаталда буго 4192 бет1ер г1ачиязул. Бакьагьеч1и К. Марксил ц1аралда бугеб колхозалда хьихьун бук1ана 30 азаргоялдаса ц1ик1к1ун г1и-ц1аназул, жакъайин абуни 24 маг1ишаталда буго 62913 бет1ер г1и-ц1аназул. Беч1ч1улеб бук1араб рахьдал, нахъраталие лъолеб бук1араб раг1и-хералъул дица бицинаро. Гьелъ бицунеб буго жакъа росдал маг1ишатги, г1и-боц1ухъабиги, хурухъабиги, гьез г1езабулеб продукцияги лъиениги х1ажат гьеч1еблъи. Къокъ гьабун абуни гьелъ кинаб бук1аниги пайда-хайир кьолеб гьеч1еблъи. Гьединго пайда кьолеб гьеч1илан рехун тана нилъер республикаялда ракьал, ахал. Ираналдаса баччизе лъугьана картошка, Беларуссиялдаса гьан, Голландиялдаса х1ан, Америкаялдаса г1анк1удал бохдул, хинал улкабаздаса пихъ-мич1. Нилъерго г1адамаз г1езарурал ниг1матал кьезе бак1ги, босизе чиги лъуг1ун, кибе балебали лъаларого, араб багьаялде кьун щиб, лъел багьаялдаса учузго бичун, къиматго гьеч1ого хут1ана. Гьелъги бихьизабулеб буго жакъа къоялда жаниб бицунел рук1ин гурони, росдал маг1ишат цебет1езабизе, гьелда т1ад кин гьабун лъик1 бук1инаян ургъизе, х1алт1изе лъиениги бокьулеб гьеч1олъи. Х1алт1улев чиги вокьулев гьеч1о, гьаб заманалда гьединал г1адамал данде кколарелъул. 

Цебе дун гьит1инаб мехалъ районалъул газеталда «Лъил г1ака рахьдалаб?» абураб рубрикаялда гъоркь къват1ире кьолаан нилъер маг1ишатазда беч1ч1араб рахьдал сиях1, г1езабураб гьанал план. Рук1унаан маг1ишатазда гьоркьоб соцкъец. Гьанже соцкъецал кин гьез гьарилел, маг1ишатилан абулеб ц1ар гурони хут1араб щибниги гьеч1еб мехалъ. СССРалъул заманалда щибаб колхоз-совхозалда лъалаан киг1ан гьан г1езабизехъин жидеца бугебали ва кибе гьеб кьезе кколебали. Ва щивав чиясда лъалаан кида ва кинаб тукаде гьеб бач1унебали. Жакъа гьединан данде кколеб гьеч1о. Цо чахъу г1езабизе нусго чи х1алт1улев вугони-вехьги, ветеринарги, удаманги, фермаялъул заведующийги, колхозалъул председателасул заместительги, живго председательги-гьеб чахъдал гьан ц1акъго хираго ч1олеб буго. Гьан босулев чияс гьел киназего гьоркьоб бикьизе г1ураб г1арац кьезе кколеб буго цо гьанал килоялъухъ. Цебе СССРалъул заманалда пачалихъалъ бугеб бак1алдаса босун кьун г1езабулаан гьел киназего г1арац, гьединлъидал цо ч1араб бак1алда бук1унаан гьанал килоялъул багьаги. Жакъа гьеч1о.

Бат1иял, нилъеца капиталистазулин абулел пачалихъазда цо чахъдада т1ад гьевгощинав чи х1алт1уларо. Гьединлъидал гьединаб гьанги учузаб бук1уна. Доба учузаб бук1иналъ буго гьеб нилъер гьанибеги баччулеб. Дора щай нилъер анир г1адин цо чахъу хьихьизеги цо г1ака хьихьизеги г1емерал чаг1и къвариг1унарел? Дора гьелгощинал г1адамал къвариг1унаро, щайгурого доба буго нилъеда гьанже г1агар раг1араб «модернизация»-ян абураб жо. Азарго г1ака беч1ч1изе нилъер аниб нусго доярка х1ажалъулей ятани, доба цо дояркаялъ нилъер аниб врачасулалдаса лъик1аб хъах1аб халг1атги рет1ун, х1урги хъвач1ого, цо кнопкаги цун реч1ч1ула гьелгощинал г1ачиял. Рахь ц1ик1к1ун кьезе бакъанцин бачунеб раг1ула бокьоб. Гьениб г1иядаса квас къунц1улеб ва гьелда т1ад х1алт1и гьабулеб къаг1ида, гьанал, рахьдал щиб-щиб жо гьабулеб, хур бекьулеб, гьениса бач1ин бак1арулеб, ахикь пихъ г1езабулеб къаг1ида-кинабго буго техникаялда божун. Нилъер аниб умумузул бук1аралдаса щибниги хисараб жо гьеч1о. Токалъ беч1ч1улеб жойищ г1ака бук1унебиланги абун, моц1аби ц1ац1алел хут1ун руго нилъ. Цох1о киналго разияб, къват1исел пачалихъазда нек1ого ч1алг1ун рехун тараб, школлъималаз цогояб пачалихъияб экзамен-ЕГЭ кьей-гьеб батана нилъеда дозул мисал босизе жо. Щибго жо босич1ого нилъги рук1ине бегьилищха?

Дида бич1ч1улеб бак1алдаса г1ебеде пачалихъалъ нилъ тун руго бокьа-бокьухъе маг1ишат гьабулел рук1айилан. Колхоз-совхозаздаги, ай гьанжесеб заманалда рекъон СПК, ОПХ, КФХ-яздаги г1айиб кин гьабилеб, беч1ч1араб рахьдахъ Рычал-су-ялъухъали киса гурин, муг1руздаса чвахулеб лъелг1ан багьа гьеч1еб рахь г1езабулел ругеб мехалъ. Нужецаго х1исаб гьабе жакъа г1адатияв мискинчиясда щиб къо бихьулебали гьан, рахь, х1ан, нах г1езабулаго. Хал гьабе, жакъа СПКяз молокозаводазде рахь кьолеб буго 18 гъурщиде, 7-8 гъурщидецин лъицаниги босулеб гьеч1о квас, т1ахьол, т1омол багьа киб бак1алда бугебали нужедаго лъалеб батила. Г1и-боц1и г1езабуралъухъ пачалихъалдаса кьолеб дотация щолеб буго г1иц1го 1-2 процент г1и-боц1ухъабазе. Гьебги бащдаб гъоркьги тун. Гьелъул ва цогидалъулги х1исаб гьабидал, кинаб цебет1еялъулха нилъеца бицине бегьулеб. Амма цоги рахъалъ абуни, г1ажаиблъи гьабизе бач1уна СПКялги г1уц1ун, г1аммал маг1ишатазе нухмалъи гьабизе тарал цо-цо нухмалъулез, росдал жамаг1аталдеги рач1инч1ого, жидеего бокьухъе кеп босулел, маг1ишат талавур гьабулел рихьидал. Чи тохаб бак1алдеги рилъун жидецаго рищарал, жидергоги, жидер умумузулги маг1ишат прихватизировать гьабурал СПКялъул нухмалъулезде гаргадилел рук1ин гурони, гьеб щай гьедин гьабулебилан абулев чиги гьанже гьеч1о. Вугониги кколеб жоги гьеч1о. Гучаб гъвет1алъе жеги щулалъич1ел бачил лъурдуз щиб гьабилеб. Цидулгун гени ч1вазеги лъиеха бокьилеб. Гьездаги г1айиб кинха гьабилеб?

Палх1асил лъала пачалихъалъ росдал маг1ишат цебет1езабизе чанго миллиард долларалъул къадаралда россиялъул гъурщал риччалеллъи. Гьединго лъала гьеб кинабниги г1арац бихьизабураб бут1абазде гуреб, цо хассал чиновниказул рагьарал, т1ину гьеч1ел чунтбузухъе унеблъи. Гьединго бич1ч1ула къват1иса улкабаздаса квен-т1ех босиялъе пачалихъалъ чанго миллиард доллар кьолеблъи. Гьеб к1удияб къадаралъул г1арац нилъер «г1агараб ва бокьулеб» пачалихъалъ х1алт1изабулеб буго къват1исел улкабазул росдал маг1ишат цебет1езабиялъе. Пайда щиб… Гьариларин гьанжеги ч1обогоял анищал.

Жакъа г1емер рачине бегьилаан пачалихъалъул росдал маг1ишаталъул, халкъалда, т1оцебесеб иргаялда росулъ г1умру гьабулезда, хинк1-чед, гьан-х1ан г1езабулезда дандеч1араб политикаялъул мисалал. Рач1а гьеб пайда гьеч1еб ишалдаса инкарги гьабун, хадубккун росдал маг1ишат цебет1еялде хьулгун, анищазда макъала къокъ гьабизе. У. Къурамух1амадова.