Гара-ч1вари

С. Юсупов: Бицалъ теч1ого цере ч1арал масъалаби т1уразе заман щвана

Лъалаго хисун буго Хунзахъ районалъул гьумер ахираб заманалда. Ралел руго  социалиял объектал, спортивиял площадкаби, ц1и гьарулел, къач1алел руго нухал, к1удияб к1вар кьолеб буго сверухълъи берцин гьабиялде. Бак1алъулаб т1алъиялъул х1алт1ул, районалъул социалиябгун-экономикияб ах1вал-х1алалъул бицунеб буго «Дагестан» РИАялъе Саг1ид Юсуповас кьураб гьаб интервьюялда.

-Саг1ид Камильевич, кин цебе т1олеб бугеб район гьабсаг1аталда?

Абила жакъа къоялда нижер лъик1ал ресал ругилан. Ахираб заманалда социалияб цебет1еялъул х1асилаздасан районалъул жамг1иябгун политикияб ах1вал-х1алалдасанги бихьула гьеб.  Дагъистан цебет1еялъе республикаялъул Бет1ерас цере лъурал  приоритетниял  проектал г1умруялде рахъинариялъе  х1аракатаб х1алт1и гьабулеб буго нижеца районалъе хасиятал шарт1азда рекъон. Экономика киназего рагьараблъун бук1инабиялде, бюджеталъулал ва бюджеталъулал гурел инвестицияздаса бит1ун пайда  босиялде, налогазулаб база щула  гьабиялде к1удияб к1вар кьолеб буго.

2015 соналъ районалъул бюджеталде бач1ана налогазулал ва налогазулал гурел платежазул 167 млн. 118 аз. гъурущ, ва план т1убана 100 проценталъ. 2016 соналъул 1 июналде  муниципалияб бюджеталде бач1ун буго 72 млн. 357 аз. гъурущ налогазулал ва налогазулал гурел платежазул, гьедин бащадаб лъаг1алил планги 117 проценталъ т1убан буго. Гьездасанги цо миллионги 550 аз. гъурущ ракьул налог, 375 аз. гъурущ физическиял буголъиялдаса буголъиялдаса, 57 млн. 556 аз. гъурущ НДФЛ, 502 аз. гъурущ ЕНВД, цо млн. 636 аз. гъурущ УСН ккола. Сельхозналог ва госпошлина бак1ариялъул планги – 146 процентаз т1убан буго. 113 проценталъ планги т1убан акцизазулги бак1арун буго 9 млн.359 аз. гъурущ. Приоритетниял проектал г1умруялде рахъинариялъул х1асилазда рекъон 2015 соналъ республикаялда район бач1ана 12, муг1рузул районазда гьоркьоб-к1иабилеб бак1алде, 2014 соналъин абуни 23 бак1алда бук1ана. Х1аракат бахъулеб буго исана  цересел  щугоязда гъорлъе ккезе.

Нижеца к1вар кьолеб буго районалда сахлъи  ц1уни, лъай кьей ва культурагун спорт цебет1езабиялде. 2014 соналдаса  байбихьун г1уц1улеб буго парковияб зона, ц1игьаруна цере рук1арал. Ремонталъулал х1алт1аби гьаруна сахлъи  ц1униялъул  ва лъай кьеялъул г1уц1абазда, рук1алиде бачана районалъул инфраструктура.

Х1аракат бахъулеб буго районалде  инвесторал ц1аялъе. Рохизе ккараб жо, гьел х1адурал руго районалда производство цебет1езабиялъе г1арац биччай гуребги, нижер к1вар бугел масъалаби  т1уразариялъе квер бакъизеги. Инвестораз бан кьуна к1иго парк. Х1исабалде босун буго 13 гектаралъул г1ат1илъуда жаниб бассейн ва фитнес-залги бугеб цоги парк гьабизеги. Гьенибго бук1ине буги 30 метраялъул борхалъудасан Хунзахъ  росдахъ балагьизе площадкаби. Нижеца ц1игьабун къач1ана районалъул культураялъул рукъ ва  умумузул г1адатазул центрилан ц1арги кьуна гьелъие. Гьеб гуребги районалда х1алт1улел руго кинотеатр, спортзалал, футболалъулгун волейболалъул площадкаби. Араб соналъ районалъул бюджеталдасан къач1ана ц1акъго басралъун рук1арал 2-  ФАП, исана х1исабалде босун буго жеги 15 гьединабго медпункт къач1азеги. Кват1ич1ого х1алт1изе кьезе буго районалъул поликлиника. Росабалъ разе руго бак1алъулаб хаслъиги ц1унарал 10 г1аги общественнияб автортранспорт ч1олел бак1ал. Гьеб кинабго х1алт1иги инвесторазул сурсатаздасан гьабулеб буго. 2015 соналъ 15 росулъ гьабуна  гьанжесеб т1аг1ел-алаталдалъун хьезабураб лъималазул площадка, жидеда т1адги цо миллионгун бащадаб харж гьабурал.

- Дур буго бизнесалда х1алт1иялъул к1удияб х1албихьи. Киг1аналъ дуе гьеб пайдаяблъун батараб?

- Гьеб рахъалъ дие бит1 ккана. Гьениб щвараб х1албихьи, бизнесалда  х1алт1улезулгун лъай-хъвай пайдаялъе батана.

Жакъа жидеего к1удияб пайда-хайиралъе гуреб, г1адамазе г1оло, районалъе кумек х1исабалда х1алт1улел инвесторалгун буго лъик1аб гьоркьоблъи. Гьел гьанире ц1азе ккани бихьизабизе ккола райадминистрация х1алт1улеб бук1ин. Районалъул нухмалъулел г1одоре ричан ч1ани, инвесторазулги к1удияб гъира бахъунаро. Районалъул бет1ерлъуде вищун т1оцересел къоязго дица х1аракат бахъана к1варабщинаб гьабизе, командагун цадахъ район цебет1езабиялъе къеркьезе. Гьеб бихьана г1адатиял г1адамаздаги инвестораздаги. Дица киназдаго абула бицардулел рук1инч1ого нилъедаго цере ч1арал масъалаби  т1уразе заман щун бугилан. Нижее г1арцулаб кумек щола бизнесалда ругел районцояздасан, нижерго рахъалдасан гьезие раг1иги кьола заманалда ва т1адег1анаб даражаялда х1алт1и гьабизе. Масала, район цояв Малачиев Гъазил квербакъиялдалъун ц1и гьабуна рехун тун бук1араб парк.  Гьеб рагьиялда г1ахьаллъарав республикаялъул бет1ер Рамазан Г1абдулат1иповас инвесторасул х1аакат «за любовь к родной земле» медалалдалъун к1одо гьабуна. «Сумма» группаялъул вакил Хучбар Хучбаровасги раг1и кьун буго районалда лъабго футболалъул майдан базе. 13 гектаралъул парк базе буго цоги лъик1ав районцояв Хъазанбиев Хъазанбил г1арцуде.

- Щиб ах1вал-х1ал бугеб ч1ах1и-ч1ах1иял халкъазда гьоркьосел выставкабаздацин жидер т1аг1алаби рихьизарулел рук1арал Гьоц1алъ комбинаталда?

- Гьоц1алъ комбинат ккола районалъе кутакалда к1вар ц1ик1к1араб предприятие, гьединлъидал нижеда рак1алда буго гьеб цебет1езабизе. Хайир ц1ик1к1ун щолеб бук1иналъ устарзабазе бокьулеб буго рокъорго х1алт1изе. Устарзабазе комбинаталда х1алт1изе бокьизе, гьезие лъик1 бук1ине жибго комбинатги х1алт1изе бийбихьизе нухал ралагьулел руго ниж.  Комбинат г1адал предприятиял районалда дагьал гьеч1о, амма гьел ч1унтун руго ва гьел ц1и  гьаризе  х1алт1аби гьаризе ккола.

- Кинаб х1алалда бугеб жакъа къоялде росдал маг1ишат, росабалъ кинал рахъазде к1вар кьезе бугеб?

- Районалда буго 24 росдал маг1ишаталъул предприятие, 300 КФХ ва 7610 ЛПХ. Ахирисел соназ росдал маг1ишаталъул х1алт1аби ц1ик1к1ун гьаризе лъугьана г1адамаз. Гьезда  бич1ч1улеб буго АПК ц1и гьабизе ва  цебе т1езабизе кколеблъи.

2015 соналъ районалъул  маг1ишатазда г1езабуна  ч1агояб ц1айиялда 4670 тонна гьанал, бахъана 30400 тонна рахьдал, къунц1ана 684 тонна квасул, щвана 40 тонна  гьац1ул.

2016 соналъул 1 январалде районалъул росдал маг1ишатазда бук1ана 36400 ч1ег1ерх1айван, гьезда гьоркьоб  18843 г1ака ва 318689 г1и-ц1ани.

«Эффективнияб АПК» приоритетнияб  проект г1умруялде бахъинабулаго Ленинил ц1аралда бугеб  (150 х1айван), «Заг1иб» (100 х1айван), СПКязда ва  «Къадич» КФХялда (120 х1айван) х1алт1изе кьуна МТФял.

Гьоц1алъ  сордо-къоялда жаниб 25 тонна овощал, пихъазул продукция гьабун бажарулеб цех. Араб соналъ ахихъанлъиялъул сон г1умруялде бахъинабулаго районалда 40 гаялда ч1ана пихъил  гъут1би. Исана Гьоц1алъ росулъ ч1ана 2  га интенсивнияб ахалъул, хадуб гьеб  бахинабизе буго 8 гаялде.

Хьиндахъ росулъ «Сокол» КФХялда г1езабулеб буго форель, гьеб КФХялда бажарула лъаг1алие 7-8 тонна  бичизе ччуг1а г1езабизе. Гьоц1алъ ва Уздалросулъ гьебго ччуг1а г1езабулел маг1ишатал ран лъуг1улел руго.

Районалъул  администрациялъ росдал маг1ишаталда аслияб  къаг1идаялъ к1вар кьолеб буго росулъ ругел г1адамазе  маг1ишатазда  х1алт1и бук1инабизе, гьединго к1вар кьолеб буго боц1ухъанлъи цебет1езабиялде, СПКязе, КФХязе, ЛПХязе  ва цойгидалги маг1ишатазе пачалихъалъул кумек щвезе бажарараб кверч1вай гьабиялде, росулъе инвесторал ц1аялъе, росдал маг1ишаталъул производство ц1и гьабиялде, овощал г1езари цебет1езабиялде, ракьал х1алт1изариялъул культура  ц1ик1к1инабиялде.

Гьел  приоритетниял ва цойгидалги рахъазде хадубккунги к1вар кьезе буго районалъул т1алъиялъ.

- Бугищ районалда кадрабазул г1унгут1и? Щиб гьабизе кколеб  районалда г1олилал г1умру гьабун ва х1алт1изе ч1езе ккани?

- Кадраби г1унгут1и киса-кибго батила. Г1олилазе бокьулеб буго шагьаралда х1алт1изе. Нижеца бажарараб гьабулеб буго  г1олохъанал  специалистал районалде ц1азе. Мисалалъе, ЖКХялъул отделалда х1алт1улев вуго Москваялда ВУЗ лъуг1арав г1олохъанчи. Лъик1ав специалистасда  кидаго батула районалда х1алт1и. Гьанже, цебе г1адин районалдаса къват1ире  г1адамал унел, гьеч1о, гьелъул г1аксалда район цебет1олеб бук1инги бихьун г1адамал т1ад руссун рач1унел руго.  Масала, 2014 соналъ районалдаса къват1иве 439 чи ун ватани, 2015 соналъ 359 чи ун вуго. «Макьас» туристазулаб комплекс х1алт1изе лъугьарабго, районалда гьеб рахъалъ ах1вал-х1ал лъик1аб рахъалде хисизе буго.

- «Макьас» рехседал, гьеб проект г1умруялде бахъинаби кинаб х1алалда бугеб?

- Проект къан гьеч1о, гьелда хурхун  х1алт1аби гьарулел руго. Гьабсаг1аталъ документациялъул х1алт1аби гьарулел руго.

- Дур пикруялда, жакъа рагьараб бугищ бак1алъулаб т1алъи?

- Рищиязул цебесеб компаниялда дица ч1ах1иял лъазариял гьарич1о, гъеж гурун х1алт1изе, росабалъе вач1ине раг1и кьун бук1ана халкъалъе. Моц1ида жаниб цо нухалъ т1убарабго район сверула дица, щола щибаб росулъе, дандч1вала г1адамалгун, хал-шал гьабула бак1азухъ, ц1ехола росдал г1умру-яшавалъул х1акъалъулъ.

Районалъул т1алъи рагьараблъун  бук1инелъун, нижеца росабалъе ун къабул гьарула г1адамал, т1орит1ула сходал. Гьез лъик1ал х1асилалги кьола.

Т1алъи - гьеб ккола районалъул бет1ер гуревги, гьесул  заместителал, г1уц1абазул нухмалъулел, росабазул бут1рул.

Росабалъ т1орит1арал приемаз бихьизабулеб буго г1емерисел масъалаби, районалъул бет1ерасухъе рач1инч1ониги, бак1алдаго т1уразаризе бажарулеблъи. Гьелъие ц1ик1к1ун х1алт1изе ккола бак1алъулал г1адамалгун.

- Районалъул г1адамал кинал суалалгун нужехъе рач1унел?

- Суалал рук1уна г1емер бат1и-бат1иял.  Нижеца данде гьарула гьез рач1арал  баянал, суалал ва гьезул анализ гьабула. Щибаб арбаг1 къоялъ нижеца т1аде къабул гьарула гражданал. Г1адамал рач1уна гьариялгун, предложениялгун.

Цоязе х1ажат бук1уна материалияб кумек, цойгиязе – х1алт1и, лъабабилезе - грант щвезе кумек, цогиязул рах1ат хун бук1уна жидерго росдал т1алабаз, рач1уна школа баян, лъим бачеян ва гьел гурел цогидалги х1алт1аби гьареян гьарун.

- Г1емер заман инч1о дуца халкъиял дружинникал тезе х1укму гьабуралдаса. Сунда бан гьединаб х1укму гьабураб?

- Районалда бук1ана чанго рекъеч1еб х1ужжа, г1олохъанаб г1елалда хурхараб, паркалде  г1ала-гъважа бан, скамейкаби чорок гьарун, нухаздасан  автомобилал хъамун рачун жамг1ияб рах1ат хвей лъугьинабураб.

Дружинниказул масъалалъун ккола  гьединал лъугьа-бахъинал гьукъи. Дружинниказ г1олохъанаб г1елалда бич1ч1изабизе ккола районалда гьабулебщинаб гьезие г1оло гьабулеб бук1ин, гьединал х1ажат гьеч1ел пишабаз гьел жалго гурелги, гьезул эбел-эменги суризарулел рук1ин. Х1ажат буго г1олохъанаб г1ел бит1араб нухде ккезабизе. Нижеца дагьаб цебег1ан х1укму гьабуна г1овул г1ужде рахинч1ел лъимал къаси 22:00 саг1ат т1убаралдаса цадахъ к1удияв чи гьеч1ого тиризе риччангут1изе.

 Рак1алде ккола гьединаб х1укмуялъ къвариг1ел гьеч1ел жал гьари г1емерго г1одоре ккелилан.

- Кин гьабилеб район  туриндустриялда туристазулги  инвесторазулги рак1 т1аде  ц1алеблъун?

Районалда  туризм цебе  т1езабиялъе, т1оцебесеб иргаялда шарт1ал ч1езаризе ккола. 2015 соналда районалда рагьана гьалбал къабул гьарулел рукъзал, бокьарав чи гьениве вач1ун х1алхьи гьабизе ва нилъер умумуз кин г1умру гьабулеб бук1арабали хал гьабизе  бегьулеб. Киналго рукъзал гьарун руго нек1о заманаялъухъего ва гьел руго чанго росулъ.

Араб соналда Хунзахъ районалде вач1ун  вуго Дагъистаналдасаниги  улкаялъул цогидал регионаздасаниги 800 турист. Гьезие гьаниб бокьула. Гьеб гуребги гьаб соналда Россиялъул культураялъул министерствоялъ Г1арани хъала къач1аялъе биччан буго 70 млн. гъурущ. Хъалаялъе т1убанго реставрация гьабизе буго. Гьелдаса хадуб гьеб лъугьине буго Дагъистаналдаго к1иабилеб, Дербенталдаса хадуб нек1сияб, тарихияб бак1лъун.

Г1арани хъала – гьеб ккола бищунго  къуватаб къаг1идаялда, кидаялиго Кавказалда ханлъи бугеб заманалдаго, бараб щулалъи.

Нижер руго лъел чвахиял, кибниги  дунялалдаго гьеч1еб г1адаб, г1ажаибго берцинаб т1абиг1ат. Гьеб киналго гьалбадерица  кутакалда лъик1 къабул гьабула. Киналго парказда руго wifi .

Туристазда гьоркьоб г1ат1идго т1ибит1ун буго лъелал походал гьариги, чуязда рек1ун хьвадиги.

Буго гьаниб экстремалияб туризмги.  Гьаб соналъул февраль моц1алда  т1орит1ана ц1ер ч1варал лъел чвахияздасан хариналъул республикаялъул рагьарал къецал.

 Г1аммаб къаг1идаялда туризм лъугьине ккола район цебет1езабиялъе к1вар бугеб бут1алъун. Гьеб бут1аялда унеб буго г1емераб пайдаяб х1алт1и.

- Цойгидал районаз росаби берцин ва рац1ц1ад  гьариялда хурхун нужедасан мисал босула. Унго-унголъунги бугищ нужер беццизе жо.

- Район х1акъикъаталдаги берцинлъулеб ва бац1ц1алъулеб  буго. Нижеца  нухал, паркал г1емерал г1адамал данделъараб бак1 чороклъиялдаса бац1ц1ад гьабизе т1орит1ула субботникал

Районалъул администрациялъ жиндирго пикру загьир гьабуна гъут1би ч1езе бокьун бук1иналда бан. Районалъул г1адамазин абуни, гьеб пикруялъул рахъ ккуна ва г1адамазухъа бак1арана гъут1би росизе г1ураб г1арац. Бюджеталъул г1арац нижеца хвезабич1о. Гьедин араб соналда нижеца ч1ана 5 азарго гъвет1, гьездасан 600 голубой елалъул. Гьаб соналда ч1ана 7 азаргоялдаса ц1ик1к1ун гъвет1, гьездасан 2,5 аз. гъурщиде нак1к1игъут1иби.

-Росаби, нухал гвангъизариялда, къват1азе, нухазе ремонт гьабиялда хурхун гьабулеб х1алт1ул бицани бокьилаан.

-Араб соналда нижеца асфальт т1уна 5 километралъул манзилалда росабазул нухазде. Гьаб соналда асфальт т1езе буго 4 километралда. Канлъи киналго росабалъ буго.

Хунзахъ ва Г1арани росабалъ ц1иял микрорайоназда росаби къач1аялъул ц1ияб проект г1умруялде бахъинабулеб буго.

Хунзахъ-Байикь-Ч1ондокь трассаялда 6,5 километралъ гвангъизарулел руго къват1ал. Планалде босун буго Гъонохъ-Г1обода ва Г1арани-Гиничукь нухда 7 километралда къват1ахъ канлъи бук1инабизе. Раг1алде бахъунеб буго 7 километралъул манзилалда Ч1алда-Гьоц1алъ автомобилазул нухде асфальт т1еялъул х1алт1иги.

Исана планалде босун буго Г1обода-Макьас нухда 6 километралъул манзилалда реконструкция гьабизе, гьединго бак1алъулаб к1вар бугеб 5 километралъул нухда капиталияб ремонт гьабизеги.